निर्वासित
अनिरुद्ध बनहट्टी
कल्व्हर्ट टाउन मधल्या हेलेना रो वसाहतीतल्या टी-34-बॉनव्हिल या बैठ्या घरासमोर आपली इलेक्ट्रिक बाईक पार्क करून यू.एस.पोस्टस्च्या कार्ल बेनेटनं बेलचं बटण दाबलं.
रमेश कांबळे नं दार उघडलं.
“काल देखील मी येऊन गेलो.” कार्ल म्हणाला.
“हो,” रमेश म्हणाला, “तुम्ही दाराला लावलेल्या नोटनुसारच आज मुद्दाम घरी राहिलोय्!”
सही करून त्यानं पत्र घेतलं. जरा चुरगळलेलं पाकीट. त्याची बायको सुप्रिया नेने बोटाभोवती चावी फिरवत जिन्यानं खाली आली. आज तिची ड्यूटी होती रात्री आठ ते पहाटे चार - ग्रेव्हयार्ड शिफ्ट- स्मशानपाळी. रमेशनं जुना चाळा म्हणून शब्दाचं मराठीत भाषांतर केलं. हो! कोणे एके काळी तो लेखक होता म्हणे!-
“कसलं पत्रं आलंय्?” सुप्रिया म्हणाली.
“घरून आलेलं दिसतंय!”
बाहेर बर्फ पडत होतं.
“आज अगदी जायला जिवावर आलै बॉ! ग्रेव्हयार्ड शिफ्ट!”
“नको जाउस, दांडी मार!”
“हो! तुझं बरंय! टॉप कॅडर मधला आहेस. नो शिफ्ट ड्यूटी! ... ओके! उशीर होतोय! मी निघते.”
जीन्स-टी शर्ट घातलेली सुप्रिया नेने-रमेश कांबळेची बायको लॅचचं दार लावून बाहेर पडली. टी-शर्टवर लेटेस्ट फॅशनची आफ्रिकन मण्यांची माळ. नो मंगळसूत्र! ओःऽऽ कमॉन! धीस वॉज कॅलिफोर्निया! दारावरची पाटी थरथरली. पाटीवर दोघांचीही नावंः वर सुप्रिया नेने- खाली रमेश कांबळे - नो मिस्टर - नो मिसेस - दोघे एकाच आय.टी. कंपनीत काम करताना एकत्र आले, आपल्या आई वडिलांनी बघितलेल्या टिपिकल मुलांना कंटाळलेली सुप्रिया रमेशच्या प्रेमात पडली अन दोघांनी झटक्यात लग्न सुद्धा करून टाकलं! पुढे हनीमून वगैरे झाल्यावर सावकाश सगळ्यांना कळवलं.
रमेशनं पत्र उघडलं. एक पानीच होतं. सुरुवात थोडी वाचली आणि शेवट पाहिला - कळावे, आपला, बाविस्कर गुरुजी. त्याला आश्चर्य वाटलं. मग तो पहिल्यापासून पत्र वाचायला लागला आणि वाचता वाचता त्याचे डोळे विस्फारले. त्याच्या पोटात एक थंड गोळा तयार झाल्यासारखी. त्याची आतडी आक्रसली.
“....कांबळे गुरुजी म्हणून लोकप्रिय झाले होते. थेपडे यांनी नगरपालिकेत चालवलेला भ्रष्टाचार त्यांनी उघड केला. थेपडेंच्या विरुद्ध ते निवडणुकीसाठी उभे होते. त्यांच्या झाकण नसलेल्या मॅनहोलमध्ये पडून झालेल्या मृत्यूविषयी सर्वांना शंकाच वाटत असली तरी या लहानशा पारोळा गावात थेपडेविरुद्ध बोलण्याची कुणाची हिंमत नाही. पोलिसांनी उलट आपले वडील कै. जगन्नाथ कांबळे यांच्या विरुद्ध मॅनहोल झाकण चोरी करण्याचा गुन्हा दाखल केला आहे. आपण स्वतः येऊन सर्व व्यवस्था लावावी. त्यांचा इतर कुणी नातेवाईक नाही. कळावे. आपला-बाविस्कर गुरुजी...”
थेपडे वकील, राजाराम बापू-पाटील, मामा, सगळी पारोळ्याच्या गुंडांची टोळीच रमेशच्या डोळ्यांसमोर उभी राहिली. त्यानं पत्रावरची तारीख पाहिली. म्हणजे आज आठवा दिवस होता. उद्या जाणं शक्यच नव्हतं. परवा निघता येईल, पण सांगता नाही येत. जायला 24 तासांपेक्षा थोडा जास्तच विमान प्रवास! पण तरी जायला पाहिजेच!
***
पारोळ्याला फक्त दोन हॉटेलं. एक पण एसी नाही. त्यामुळे रमेश जळगावला एक दिवस राहिला. भाड्याची कार घेऊन पारोळ्याला आला. बाविस्कर गुरुजी स्टँडच्या कोपर्यावर थांबलेले होते. लहानपणी रमेश पण त्यांच्या हाताखाली शिकलेला होता. त्यांना कारमध्ये घेतल्यावर ड्रायव्हरनं त्यांनी सांगितली तशी कळवून कार पोलिस स्टेशनपाशी आणली. पोलिस इन्स्पेक्टर खंडागळेनं एक लाल कापडानं तोंड बांधलेला तांब्याचा कलश टेबलावर आणून ठेवला.
“किती दिवस वाट पाहाणार? आम्ही अग्नी देऊन टाकला मग.” खंडागळे खरखरीत आवाजात म्हणाला.
“त्यांच्या कसल्या केसेस आहेत?”
“मॅनहोल चोरून विकायची गँग होती त्यांची.” खंडागळे पुन्हा खरखरला.
“मला बाविस्कर गुरुजींनी सांगितलं सगळं खरं काय ते. तुम्ही त्या केसेस काढून टाका. त्यांच्याविरुद्धच्या आणि त्यांच्या एन.जी.ओ. विरुद्धच्या.”
“नाही साहेब, ते शक्य नाही.”
“असं कसं शक्य नाही? अशा खोट्या केसेस तुम्ही कशा करू शकता?”
“खोट्या केसेस नव्हत, साहेब, तुम्ही बघा घरी जाऊन!”
“ते देखील माहितीय. प्लीज तुम्ही असं मृत व्यक्तीची खोटी बदनामी करायचं काम करू नका.”
“केस खोटी नाही. केस खरीच आहे!”
बराच वाद घालून, पैसे ऑफर करून पण काही फायदा झाला नाही. उलट खंडागळे जेव्हा धमकावणीच्या स्वरात म्हणाला -
“साहेब, तुम्हाला अमेरिकेत परत जाणं कठीण होईल बरं का! मी तुमचा पासपोर्ट जप्त करू शकतो,” तेव्हा रमेश आपल्या वडिलांच्या अस्थींचा कलश घेऊन मुकाट्यानं निघाला.
“याऽऽ ! धिस वॉज इंडिया मॅऽऽन! इथे काहीही होऊ शकतं!” स्वतःच्या षंढत्वावर चरफडत रमेश बाविस्कर गुरुजींची स्टोरी ऐकत होता. सत्याचा पराजय आणि असत्याचा विजय सांगणारी स्टोरी ! गेल्या दोन वर्षांत करोडो रुपयांचा घोटाळा थेपडे, राजाराम बापू आणि कंपनीनं पारोळा आणि त्याचं वर्चस्व असलेल्या जळगाव जिल्ह्यातल्या नगरपालिकांमध्ये केला होता. मॅनहोलची लोखंडी झाकणं बनवणारी एक बोगस कंपनी स्थापन करून दोन वर्षांपासून शेकडो मॅनहोलची झाकणं सप्लाय केल्याचं दाखवून करोडो रुपये लुटले होते. त्यासाठी जवळजवळ दर आठवड्याला मॅनहोल कव्हर्स चोरी झाल्याच्या तक्रारी दोन वर्षापासून सगळ्या गावांमध्ये नियमित पोलिस स्टेशनला रजिस्टर करण्यात येत होत्या आणि आता तर या मॅनहोल चोरांची एक गँग असून जगन्नाथ कांबळे हे त्या गँगचे मुख्य होते, त्यांची एन.जी.ओ. निरपेक्ष ही ती गँग चालवण्यासाठी एक कव्हर आहे, असा दावा पोलिसांकडून कागदोपत्री केला जात होता. याचं कारण म्हणजे जगन्नाथ कांबळेनं थेपडेचं हे रॅकेट उघड करायला सुरुवात केली होती. अगदी टी.व्ही. चॅनेल्सवर पण दाखवलं गेलं होतं दोन-तीन एपिसोड मधे की एकूण 17 नगरपालिका मिळून गेल्या दोन वर्षात 15 ते 18 करोड रुपयांचा घोटाळा नगराध्यक्ष थेपडे व त्यांच्या सहकार्यांनी केला असावा- म्हणून! पण मग एकाएकी त्या चॅनेल्सवरचा तो प्रचार बंद पडला होता. आणि जनता ते विसरून गेली होती.
रमेशनं भारत सोडून अमेरिकेत रहायचा निर्णय घेतला त्यावेळची परिस्थिती त्याला आठवली. बाबांनी नाराजी, आई तर त्याच्या लहानपणीच वारलेली. भारतात दीड वर्ष केलेल्या नोकरीचा क्लेषदायी अनुभव, अन त्या विरुद्ध अमेरिकेत मिळालेल्या पहिल्या नोकरीच्या सुखद अनुभव. त्यातच त्याच्या चुलतभावाचा झालेला खून! त्याच्या चुलतभावाच्या खुन्यांना शिक्षा तर झाली नाहीच वर ते उजळ माथ्यानं गावात फिरत राहिले हे पाहून वेडे झालेले त्याचे काका. त्याला भारतात राहायला भीतीच वाटायची. अन् अमेरिकेतल्या नोकरीत सुप्रिया भेटल्यावर तर सगळं आयुष्य रेखील आखल्यासारखंच होतं, बरं, काहीतरी न्यायाची आशा असेल तर ठीक आहे, पण अन्याय अन् अत्याचारच होण्याची खात्री असताना, दोन्ही हात वर करून, “या हो! करा माझ्यावर अत्याचार!” म्हणून त्यांच्या मनोरंजनासाठी आपला, आपल्या शरीराचा उगीच बळी द्यायचा? त्यापेक्षा अमेरिकेत परत गेल्यानंतर तिथल्या ह्यूमन राईट्स ग्रूप तर्फे नक्कीच जास्त इफेक्टिव्हली...
बाविस्कर गुरुजींनी ड्रायव्हरला गाडी थांबवायला सांगितली. रमेशला बातमी कळल्यापासून रडू आलेलं नव्हतं. आता आपल्या लहानपणापासूनच्या, जन्मापासूनच्या राहात्या घरासमोर उभं राहून तिकडे पाहाताना रमेशला अचानक असह्य उमाळा फुटला. त्याला गदगदून रडूच यायला लगालं. बाविस्कर गुरुजी त्याच्या पाठीवरून हात फिरवत राहिले. केवळ सवयीनं त्यांनी झब्ब्याच्या खिशात हात घातला तर चक्क दोन-तीन चॉकलेट होती- स्वस्तातली. कडक-टणक रावळगाव. शहरात न मिळणारी. सवयीनंच त्यांनी एक दोन काढून रमेशच्या हातावर ठेवली. “चघळत रहा. बरं वाटेल.” ते म्हणाले. रमेशनं आवरण काढून गोळी तोंडात टाकली आणि अनेक वर्षांपूर्वी जी चव लागली तीच चव पुन्हा लागताच मधली वर्ष जणू गळून पडली. रमेश पुन्ही पाचवीतला रमेश झाला. त्याचे हुंदके थांबले. तो रावळगावची बॉइल्ड शुगर टॉफी चघळत राहिला.
रमेशला त्याच्याच घरात प्रवेश नव्हता. लालभडक अक्षरात निरपेक्ष ची पाटी घरावर होती. अंगणात मॅनहोलच्या झाकणांचे ढीग लावलेले होते. निदान पन्नास-साठ तरी मॅनहोल कव्हर्स असावेत. फटकापाशी पहार्याला एक पोलिस उभा होता.
“पोलिसांनीच त्यांच्या जीपमधून मॅनहोल कव्हर्स आणून अंगणात टाकलेत...” बाविस्कर गुरुजी सांगत होते.
शेवटी कार गुरुजींच्या घरी. तिथे गुरुजींच्या बायकोनं-सगळं गाव त्यांना मोठ्या वहिनी म्हणायचं- -कसं ते नाव पडलं होतं कोण जाणे- त्याला गरम जेवण दिलं आणि ते चवदार जेवण जेवून तो सुखावला. आरामखुर्चीत पडल्या पडल्या पाच मिनिटं त्याचा डोळा लागतो न लागतो तोच बाजी कुसाळे म्हणून निरपेक्षचा कार्यकर्ता त्याला भेटायला आला. मग कारनं बाजी कुसाळेच्या घरी. तिथे बाविस्कर गुरुजी आणि बाजीच्या सांगण्यानुसार काही पॉवर ऑफ अॅटर्नी रमेशनं सही करून दिल्या. निरपेक्षचं ऑफिस असलेलं ते चार खोल्याचं बैठं घर - बाबांनी ते बांधायला अगदी जिवाचं रान केलेलं होतं - त्याच्यावरचा वारसा हक्क सोडून त्यानं ते पूर्णपणे निरपेक्षला देऊन टाकलं. मग शेवटी गाडी जळगावला मोरोक्को हॉटेलात त्याला सोडून निघून गेली.
बाजीला भेटल्यावर रमेशला जरा आशा वाटली होती. तरुण, उत्साही होता. पोलिस निरपेक्षचं ऑफिस सील करायला आले तेव्हा एका मुख्य काँप्युटरचा सीपीयू त्यानं खिडकीतून मागे झाडीत ठेवला होता, आणि पोलिसाचं लक्ष नसताना रात्री घराच्या मागे जाऊन पळवून आणला होता. त्या सी.पी.यू. चा केसेसमध्ये-विशेषतः निरपेक्ष या एन.जी.ओ. विरुद्ध पोलिसांनी दाखल केलेल्या केसेसमध्ये खूप उपयोग होणार होता.
रमेशनं कलश टीपॉयवर ठेवला आणि पलंगावर पसरत टीव्हीवर रिमोट दाबला - आदर्शची इमारतच काय ती आता हरवायची राहिलीय्!- वार्ताहरीण सांगत होती- कुठलातरी नवीन स्कॅम-त्यातल्या फाईल्स, कागदपत्रं एकेक करून अदृश्य होत होते.
अस्थी उद्या नाशिकला गोदावरीला विसर्जित करून परवा एकदाचं पुन्हा विमानात बसून परत निघावं.-
-एवढ्यात एका सहकार्याचा फोन आला. अपेक्षित होताच. वार्षिक स्वमूल्यांकन-अॅन्युअल सेल्फ अप्राइजल- सोडून तो आला होता. ते तो एक आठवडा उशीरा देणार होता. तर सहकार्याचा शक्य तितक्या लौकर ये, सध्या इकॉनॉमिक क्रायसीसमध्ये-मंदीमध्ये-धोका पत्करू नकोस- असा फोन होता, अन् तो फोन संपल्यावर लगेच सुप्रियाचा फोन आला आणि रमेशला तिचा आवाज ऐकताच एकदम खूपच बरं वाटलं. तिनं शांतपणे सगळं ऐकून घेतलं आणि आपल्या प्रॅक्टिकल बोलण्यानं त्याचं सांत्वन केलं. “शांतपणे सगळं कर आणि फालतू लीगल किंवा टेक्निकल बाबतीत न अडकता पट्कन परत ये”, म्हणून तिनं सांगितलं. सुप्रियाशी बोलणं झाल्यावर रमेशला स्वच्छ झाल्यासारखं वाटलं. भारतात परतल्यापासून पत्करलेलं एक प्रकारचं दबलेपण, धास्ती, आपली हिंमत मानवी क्रूरतेपुढे फार मर्यादित आहे अशी एक षंढत्वसदृश अपराधी जाणीव, अन्याय सहन करत असल्याचा अपराधीपणा-सगळं गळून पडलं आणि त्याला स्वतः विषयी पुन्हा एकदा पॉझिटिव्ह वाटायला लागलं. आणि मग चोवीस तास विमानाचा प्रवास आणि भारत-अमेरिकेतील वेळाच्या फरकामुळे जाणवणारा जेट लॅग त्याच्यावर चालून आला आणि तो झोपेत सखोल बुडून गेला.
***
रमेश कांबळे आपल्या वडिलांच्या अस्थी विसर्जित करून आला त्याला आता आठ वर्षे होऊन गेली होती. सध्या तो आणि त्याची बायको सुप्रिया दोघेही एका लहान आय.टी. कंपनीचे मालक होते. कल्व्हर्ट टाउन मधल्या श्रीमतं व वजनदार मंडळीत त्यांची गणना होऊ लागली होती. त्यांना एक मुलगा, एक मुलगी - अशी मुलं होती. दोघेही हुशार. शाळेत आणि आपल्या मित्रांमध्ये लोकप्रिय होती. कल्व्हर्ट टाउन मधल्या भारतीयांनी एक इंडिया सेंटर स्थापन केलं होतं, तिथे दुसर्या दिवशी म्हणजे पंधरा ऑगस्टला स्वातंत्र्य दिन साजरा व्हायचा होता. - स्वातंत्र्य दिनाच्या कार्यक्रमाचं निमंत्रण रमेशनं बाजूला ठेवलं. आज चौदा ऑगस्टची संध्याकाळ- त्यानं विचार केला आणि पत्रांच्या गठ्ठयातलं पुढचं पत्र उचललं. भारतातून आलेलं. पाकिटावर फ्रॉम-बाजी कुसाळे !
रमेशनं फोडून पत्र वाचलं. सर्व केसेस मध्ये आपण हरलो, निरपेक्ष ची इमारत, तो प्लॉट सगळं विकून नगरपालिकेनं चोरीला गेलेल्या मॅनहोल्सची भरपाई केली. बाजीनं शेवटी क्षमा मागितली होती-
“तुमच्या वडिलांवर लावलेला खोटा कलंक मी मिटवू शकलो नाही, त्याबद्दल क्षमस्व!”
रमेश कांबळेनं एक उसासा सोडून पुढचं पत्र उचललं.
***
पंधरा ऑगस्ट. कल्व्हर्ट टाउन मधल्या इंडिया सेंटरवर सगळे अनिवासी भारतीय एकत्र जमलेले. सकाळची वेळ. खरं तर बर्याच जणांना दृष्टीनं ही भली पहाटच होती ! पण सगळी तयारी अगदी जय्यत होती. प्रमुख पाहुणा म्हणून कल्व्हर्ट टाउनचा मेयर बॉब मॅक कॉर्मिकला बोलावलं होतं. त्यानं दोरी ओढताच झेंडा झर्रर्रकन वर गेला आणि बिनाधुराचे चायनीय क्रॅकर्स फुटून सगळ्यांच्या अंगावर रंगीबेरंगी तार्यांचा वर्षाव झाला. लहानपणापासूनच्या सवयीनुसार हातापायांचे स्नायू ताणून रमेश अटेंशन मध्ये तिरंग्याकडे पाहात होता. पण त्याच्या डोळ्यांसमोर त्याचं अंगण दिसत होतं. अंगणात मॅनहोल कव्हर्सचे ढीग पडलेले. गेटपाशी पोलिस पहार्यासाठी उभा, आणि त्याला मात्र त्याच्या स्वतःच्या हक्काच्या राहत्या घरात प्रवेश नव्हता !
