પ્રસ્તાવના:
ભારતના ગુજરાત રાજ્યના અમરેલી જિલ્લામાં આવેલી સાણા ડુંગરની ગુફાઓ એક મહત્વપૂર્ણ ઐતિહાસિક અને પુરાતત્વીય સ્થળ છે. આ ગુફાઓનો સમૂહ બે વિભિન્ન ક્ષેત્રોમાં ફેલાયેલો છે અને તે ગુજરાતમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રારંભિક પ્રભાવ અને સ્થાપત્ય કલાનો મૂક સાક્ષી પૂરે છે.
૧. સાણા ગુફાઓનું ભૌગોલિક સ્થાન અને પરિચય:
●બે વિભિન્ન સમૂહો: સાણા ગુફાઓ મુખ્યત્વે બે અલગ-અલગ ભૌગોલિક વિસ્તારોમાં આવેલી છે, જે આ સ્થળની વિશિષ્ટતા દર્શાવે છે.
૧) સાણા ડુંગરની બૌદ્ધ ગુફાઓ (ઉના તાલુકો): આ ગુફાઓ અમરેલી જિલ્લાના રાજુલા તાલુકાની સરહદ નજીક, ગીર સોમનાથ જિલ્લાના ઉના તાલુકાના સાણા વાંકિયા ગામ પાસે સાણા ડુંગરમાં સ્થિત છે. આ સ્થાન ઉનાથી ઈશાનમાં ૨૮ કિ.મી., તુલસીશ્યામથી અગ્નિમાં ૩૮ કિ.મી. અને રાજુલાથી પશ્ચિમમાં ૩૫ કિ.મી.ના અંતરે આવેલું છે. અમરેલી જિલ્લાની સીમા અહીં રાજુલા તાલુકાને સ્પર્શે છે.
૨) પ્રભાસ પાટણની બૌદ્ધ ગુફાઓ (વેરાવળ-સોમનાથ ક્ષેત્ર): ગીર સોમનાથ જિલ્લાના વેરાવળ-સોમનાથ ક્ષેત્રમાં પણ સાણા નામથી ઓળખાતો બૌદ્ધ ગુફાઓનો બીજો સમૂહ આવેલો છે. આ ગુફાઓ પ્રભાસ પાટણની પ્રાચીન બૌદ્ધ ગુફાઓ તરીકે જાણીતી છે, જો કે તે સંખ્યામાં સાણા વાંકિયાની ગુફાઓ જેટલી મોટી નથી. આ ગુફાઓ સોમનાથ મહાદેવ મંદિરથી દક્ષિણ-પૂર્વમાં ૭ કિ.મી. અને ઉત્તર-પૂર્વમાં ૨ કિ.મી.ના અંતરે આવેલી છે.
●ભૌગોલિક અંતર અને ગેરસમજ: પ્રભાસ પાટણની ગુફાઓ અને વાંકિયાની સાણા ડુંગરની ગુફાઓ વચ્ચે આશરે ૧૦૫ કિ.મી.નું નોંધપાત્ર અંતર હોવા છતાં, કેટલીકવાર માહિતીના અભાવે આ બંને સ્થળોની ગુફાઓને એક જ માનવામાં આવે છે. આથી, તેમના ભૌગોલિક સ્થાન અને લાક્ષણિકતાઓને અલગથી સમજવી અગત્યની છે.
૨. ગુજરાતમાં બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રારંભિક ઇતિહાસ અને પ્રભાવ:
●અશોકનો સમયગાળો (ઈ.સ. પૂર્વે ૨૭૦): ગુજરાતમાં બૌદ્ધ ધર્મના અસ્તિત્વના પુરાવા ઈ.સ. પૂર્વે ત્રીજી સદીમાં મૌર્ય સમ્રાટ અશોકના શાસનકાળ સુધી લઈ જઈ શકાય છે. અશોક, જેણે કલિંગના યુદ્ધ પછી બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો, તેણે પોતાના સામ્રાજ્યમાં ભગવાન બુદ્ધના ઉપદેશો અને ફિલસૂફીનો પ્રચાર કરવા માટે સક્રિય પ્રયાસો કર્યા હતા.
●વિવિધ સ્થળોએ બૌદ્ધ વિચારધારાનો પ્રસાર: અશોકના પ્રયત્નોના પરિણામે, ગુજરાતના જુનાગઢ, સોમનાથ, વેરાવળ અને સિંધુ નદીના મુખ જેવા વિવિધ સ્થળોએ બૌદ્ધ ધર્મની વિચારધારા ફેલાવા લાગી હતી. આ વિસ્તારોમાં બૌદ્ધ સમુદાયો અને સ્થાપત્યોનો વિકાસ થયો હોવાના સંકેતો મળે છે.
●ચીની વિદ્વાનોના અહેવાલો: ચીનના પ્રખ્યાત વિદ્વાનો અને પ્રવાસીઓ હ્યુ-એન-ત્સાંગ અને આઇ-ત્સિંગે તેમના પ્રવાસ વર્ણનોમાં ભારતના આ પ્રદેશોમાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રસાર અને સમૃદ્ધિ વિશે માહિતી આપી છે. તેમના અહેવાલો તે સમયના બૌદ્ધ ધર્મના મહત્વ અને પ્રભાવને સમજવામાં મદદરૂપ થાય છે.
●વિકાસનો સમયગાળો (ઈ.સ. પૂર્વે ૨૭ થી ઈ.સ. ૪૭૦): બૌદ્ધ ધર્મ ખાસ કરીને ઈ.સ. પૂર્વે પ્રથમ સદીથી લઈને ઈ.સ. પાંચમી સદી સુધીના સમયગાળા દરમિયાન ભારતના અન્ય ભાગોની સાથે ગુજરાતમાં પણ ખૂબ જ વિકસ્યો. આ સમયગાળા દરમિયાન, વિવિધ પુરાતત્વીય અવશેષો અને ઐતિહાસિક તથ્યો સોમનાથ અને વડનગરની આસપાસના વિસ્તારોમાં બૌદ્ધ સ્થાપત્યો અને આશ્રયસ્થાનોના વિકાસને સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે.
૩. સાણા ડુંગરની ગુફાઓ: સ્થાપત્ય અને મહત્વ:
સૌથી અગ્રણી સ્થાપત્ય: ઉપરોક્ત સમયગાળા દરમિયાન ગુજરાતમાં બનેલા બૌદ્ધ સ્થાપત્યોમાં સાણા ડુંગરની ગુફાઓનું સ્થાન ખૂબ જ મહત્વનું છે. આ ગુફાઓ સાણા ડુંગરની સીમમાં આવેલી છે અને રૂપેણ નદી તરફના ડુંગરના ઢોળાવ પર કોતરવામાં આવી છે.
●પર્વત કોતરીને બનાવેલી ગુફાઓ: સાણા ડુંગરની ગુફાઓ પર્વતને કોતરીને બનાવવામાં આવી છે અને તેની કુલ સંખ્યા આશરે ૬૨ જેટલી છે. આ ગુફાઓમાં સ્તૂપ, ચૈત્યગૃહ, ઓશિકા અને બેઠકો જેવી વિવિધ રચનાઓ જોવા મળે છે, જે બૌદ્ધ સ્થાપત્યની લાક્ષણિકતાઓ દર્શાવે છે.
●ગુંબજ આકારના મંડપ અને થાંભલા: કેટલીક ગુફાઓના મંડપ (હોલ) ગુંબજ આકારના છે અને તેમાં થાંભલાઓ પણ આવેલા છે, જે તે સમયની સ્થાપત્ય શૈલીનો પરિચય આપે છે.
●નિર્માણનો સમયગાળો: ઇતિહાસકારો આ ગુફાઓના નિર્માણના સમયગાળા વિશે જુદા જુદા મત ધરાવે છે. કેટલાક ઇતિહાસકારો માને છે કે પશ્ચિમી ભારતમાં ગુફાઓનું નિર્માણ બીજી સદી પૂર્વે શરૂ થયું હતું, જ્યારે અન્ય ઇતિહાસકારો આ બાંધકામને પહેલી સદીની આસપાસનું માને છે. કેટલાક વિદ્વાનો માટે ગુફાઓના સ્થાપત્યની ચોક્કસ તારીખ નક્કી કરવી મુશ્કેલ છે.
●નરમ ખડકમાંથી કોતરણી: આ ગુફાઓ નરમ ખડકમાંથી કોતરવામાં આવી હોવાથી, તે સમયના કારીગરોની કુશળતા અને ધૈર્યનો પરિચય મળે છે.
●ચોમાસા દરમિયાન સાધુઓ માટે આશ્રય: માનવામાં આવે છે કે આ ગુફાઓ ઈ.સ. પૂર્વે પહેલી સદી અને ઈ.સ. પહેલી સદીના સમયગાળા દરમિયાન બનાવવામાં આવી હતી અને ચોમાસા દરમિયાન વરસાદથી બચવા માટે સાધુઓને આશ્રય પૂરો પાડતી હતી.
●પશ્ચિમ ભારતની સૌથી પ્રાચીન ગુફાઓ: સાણા ગુફાઓ નિઃશંકપણે પશ્ચિમ ભારતમાં મળી આવેલી સૌથી પ્રાચીન બૌદ્ધ ગુફાઓમાંની એક છે. તેમાં ખડકમાંથી કોતરેલા થાંભલા, સ્તૂપ, બેઠક, ચૈત્ય, વિહાર, થાંભલાવાળા હોલ અને વિવિધ ગુંબજો જોવા મળે છે.
●વિવિધ સ્તરે કોતરણી: આશ્રયસ્થાનો એક ટેકરી પર અને તેની આસપાસ વિવિધ સ્તરે કોતરવામાં આવ્યા છે, જે સ્થળની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિનો કુશળતાપૂર્વક ઉપયોગ સૂચવે છે.
●બૌદ્ધ ધર્મના ઉપદેશોનું પ્રતિનિધિત્વ: સાણાની ગુફાઓ પર બૌદ્ધ ધર્મના ઉપદેશોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા કેટલાક ઉત્કૃષ્ટ પુરાતત્વીય પ્રતીકો પણ જોવા મળે છે.
૪. સાણા ગુફાઓની મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓ:
●ગુફા ક્રમાંક ૨ (ભીમા-ની-કોરી): આ ગુફાઓમાં સૌથી મોટી ગુફા, ગુફા ક્રમાંક ૨, ભીમા-ની-કોરી તરીકે ઓળખાય છે અને તે તળાજા પર આવેલા એભલ-મંડપ જેવી જ વિશાળ છે. આ ગુફા આશરે ૨૧ મીટર ઊંડી અને ૧૮.૩૦ મીટર પહોળી છે, અને તેની મહત્તમ ઊંચાઈ ૫.૩૦ મીટર છે, જે મુલાકાતીઓને અંદર ફરવા માટે પૂરતી જગ્યા આપે છે. તેમાં છ થાંભલાઓ પણ છે, જે આગળના ચોરસાકાર સ્તંભો વચ્ચે ગોઠવાયેલા છે. એક થાંભલો ડ્રમ અને ગુંબજની વચ્ચે આંતર્ગોળ આકારનો છે, જે સ્થાપત્યની વિશિષ્ટતા દર્શાવે છે.
●ગુફા ૨૬ અને ગુફા ૧૩: આ બે ગુફાઓ અન્ય ગુફાઓથી અલગ તરી આવે છે. તે બંને ઓટલા પર લાંબા વરંડા અને લાંબા થાંભલાઓ ધરાવે છે. તેમની ઉપરના ભાલ આધાર પ્રણાલી તરીકે કાર્ય કરે છે, જે બાંધકામની મજબૂતાઈ સૂચવે છે.
●મઠો: સાણાની ગુફાઓમાં થાંભલાવાળા વરંડા સાથે ઉત્કૃષ્ટ રીતે રચાયેલા મઠો પણ જોવા મળે છે, જેમાં સામાન્ય રીતે પાછળના ભાગમાં ચાર જેટલા ખંડો હોય છે. આ ખંડો સાધુઓના રહેવા અને અભ્યાસ માટે બનાવવામાં આવ્યા હોવાનું માનવામાં આવે છે.
●મંડપની આસપાસ બેઠકો: મંડપની આસપાસ બેઠકની હાજરી પણ આ ગુફાઓનું એક મહત્વનું લક્ષણ છે, જે સાધુઓને બેસવા અને ચર્ચા કરવા માટેની જગ્યા પૂરી પાડતી હશે.
●ગુફા ૪૮: ગુફા ક્રમાંક ૪૮ નું આયોજન બાકીની ગુફાઓ કરતાં તદ્દન અલગ છે. તેમાં વિવિધ પરિમાણોના બે મંડપોનો સમાવેશ થાય છે, અને આ મંડપોમાં તેમની પરિમિતિની આજુબાજુ બેઠકો આવેલી છે, જે કોઈ ખાસ હેતુ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી હોવાનું સૂચવે છે.
●અસમાન ઊંચાઈ અને ખડકમાં કોતરેલી સીડીઓ: મોટાભાગની ગુફાઓ જુદી જુદી ઊંચાઈ અને બહાર નીકળતા ઢોળાવ પર કોતરવામાં આવી હતી. ત્યાં સુધી પહોંચવા માટે ખડકમાં કોતરેલી સીડીઓ બનાવવામાં આવી હતી, જે તે સમયના બાંધકામની કુશળતાનો પરિચય આપે છે.
●ટાંકીઓની હાજરી: ગુફાઓના આ જૂથમાં અનેક ટાંકીઓની હાજરી જળ સંચયને આપવામાં આવતા મહત્વનો પુરાવો આપે છે. ત્રણ બાજુઓ પર ખડકમાંથી કોતરેલી દિવાલો અને બીજી તરફ વળેલું મોં હોવાથી, આ ટાંકીઓ શુષ્ક ઋતુમાં પાણી જાળવવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થતી હશે. મહારાષ્ટ્રના મુંબઈ નજીક આવેલી કાન્હેરી ગુફાઓમાં પણ આવી જ જળ વ્યવસ્થા જોવા મળે છે.
૫. સાણા ગુફાઓનું વિશિષ્ટ સ્થાપત્ય અને કલા:
●સાદી અને સરળ રચના: સાણાની ગુફાઓ તેમની સાદી અને સરળ રચના માટે જાણીતી છે. અહીં મોટાભાગની ગુફાઓમાં સુશોભિત કોતરણીનો સંપૂર્ણ અભાવ જોવા મળે છે, જે ગુજરાતમાં આવેલી અન્ય કેટલીક બૌદ્ધ ગુફાઓથી વિપરીત છે. આ તેમની પ્રાચીનતા અને પ્રારંભિક સ્થાપત્ય શૈલી સૂચવે છે.
●ત્રણ ચૈત્યગૃહ: ગુફાઓમાં ત્રણ ચૈત્યગૃહ પણ છે, જેની અપરિણીય દિવાલો અને સપાટ છત છે. આ ચૈત્યગૃહ પ્રાર્થના અને ઉપાસના માટે ઉપયોગમાં લેવાતા હશે.
●કલા સ્વરૂપો અને વાસ્તુ શિલ્પની શોધ: આ ગુફાઓની મુલાકાત બૌદ્ધ સમયગાળાના કલા સ્વરૂપો અને વાસ્તુ શિલ્પ રચનાઓની ઊંડાણપૂર્વકની શોધ માટે પ્રવાસીઓ અને સંશોધકોને આકર્ષે છે.
●વિદ્વાનો અને વિદ્યાર્થીઓ માટે રસનું કેન્દ્ર: સાણા ગુફાઓ વિદ્વાનો, સંશોધકો અને વિદ્યાર્થીઓ માટે પણ અભ્યાસ અને સંશોધનનું મહત્વનું કેન્દ્ર છે.
●થાંભલાવાળા વરંડા અને ખંડો: સાણા ગુફાઓ પ્રવાસીઓને એક આકર્ષક વિહારનો અનુભવ કરાવે છે, જેમાં એક અથવા બે ખંડ ધરાવતા થાંભલાવાળા વરંડાઓ આવેલા છે. આ ખંડોમાં ખડકમાં કોતરેલી બેઠકો છે, જેનો ઉપયોગ વરસાદ દરમિયાન આરામ કરવા, બેસવા અથવા આશ્રય લેવા માટે થતો હતો.
●મનોહર સુંદરતા: સાણા ગુફાઓ તેની આસપાસની મનોહર કુદરતી સુંદરતા માટે પણ જાણીતી છે. આ સ્થળ શાંત અને રમણીય વાતાવરણ પૂરું પાડે છે, જે પ્રવાસીઓને ઇતિહાસ અને પ્રકૃતિના અદ્ભુત સમન્વયનો અનુભવ કરાવે છે.
ઉપસંહાર:
સાણા ડુંગરની ગુફાઓ ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસ અને બૌદ્ધ ધર્મના પ્રારંભિક પ્રભાવનું એક જીવંત ઉદાહરણ છે. બે અલગ-અલગ સ્થળોએ આવેલી આ ગુફાઓ પોતાના વિશિષ્ટ સ્થાપત્ય, કોતરણી અને ઐતિહાસિક મહત્વને કારણે અનેરું સ્થાન ધરાવે છે. તેમની સાદી રચના, વિશાળ ગુફાઓ, જળ સંચયની વ્યવસ્થા અને આસપાસની કુદરતી સુંદરતા પ્રવાસીઓ, ઇતિહાસકારો અને સંશોધકોને સદીઓ પહેલાના સમયમાં લઈ જાય છે. આ ગુફાઓ માત્ર એક પુરાતત્વીય સ્થળ નથી, પરંતુ તે ભારતના સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસાનો એક અભિન્ન ભાગ છે, જે આપણને પ્રાચીન સમયના ધાર્મિક અને સામાજિક જીવનની ઝલક આપે છે. તેમનું સંરક્ષણ અને અભ્યાસ આપણા ઇતિહાસને વધુ સારી રીતે સમજવા માટે અત્યંત જરૂરી છે.
