ગુરુ અને શિષ્ય
निवर्तयत्यन्यजनं प्रमादतः स्वयं च निष्पापपथे प्रवर्तते। गुणाति तत्त्वं हितमिच्छुरंगिनाम् शिवार्थिनां यः स गुरु र्निगद्यते॥
જે બીજાને ભૂલથી રોકે છે, પોતે નિર્દોષ માર્ગે ચાલે છે, હિત અને કલ્યાણની ઇચ્છા રાખે છે, અને સત્યનું જ્ઞાન આપે છે, તેમને ગુરુ કહેવાય છે।
"નમસ્કાર, ગુરુજી! ઓળખો છો મને?" એક મધ્યમવયનો માણસ શાળાના જૂના શિક્ષકના ઘરે પહોંચ્યો, ચહેરા પર ઉષ્માભર્યું હાસ્ય.
"અરે, કોણ? બેટા, નજર નબળી પડી ગઈ છે અને યાદશક્તિ પણ હવે ધૂંધળી થઈ છે. નામ કહે!" શિક્ષકે ચશ્માં ઉતારતાં, પ્રેમથી તેની પીઠ થપથપાવી.
"ગુરુજી, હું તમારો વિદ્યાર્થી, રાજેશ. લગભગ ૩૫ વર્ષ પહેલાં તમે મને આઠમા ધોરણમાં ભણાવતા હતા."
"ઓહો, રાજેશ! આવ, આવ, બેસ. આજકાલ શું કરે છે, બેટા?" શિક્ષકે તેને ખુરશી ધરી, આંખોમાં ઉત્સુકતા સાથે પૂછ્યું.
"ગુરુજી, હું આજે શિક્ષક છું, તમારા જેવો જ!" રાજેશે ગર્વથી કહ્યું.
"વાહ, બેટા! શિક્ષકનું કામ તો પવિત્ર છે, પણ આજકાલ શિક્ષકોનો પગાર તો... ખેર, તું કેવી રીતે ગુજારો કરે છે?" ગુરુજીએ થોડી ચિંતા સાથે પૂછ્યું.
"ગુરુજી, એક ઘટના યાદ કરાવું? તે ઘટનાએ મારું જીવન બદલી નાખ્યું. તેના કારણે જ હું શિક્ષક બન્યો." રાજેશનો અવાજ ગંભીર થયો.
"કેવી ઘટના, બેટા? કંઈ યાદ નથી પડતું..." ગુરુજીએ ભવું ચડાવ્યું.
"ગુરુજી, આઠમા ધોરણમાં અમારા વર્ગમાં એક શ્રીમંત છોકરો હતો, વિપુલ. તે એક દિવસે નવું નક્કોર રેડિયો લઈને આવ્યો હતો. અમે બધા ગરીબ પરિવારના, એવું રેડિયો જોવું એ પણ અમારા માટે નવાઈની વાત હતી. એક દિવસે રમતના પીરિયડમાં તેણે રેડિયો બેંચ પર મૂક્યો હતો. મારું મન લલચાઈ ગયું. લાલચમાં આવીને મેં તે રેડિયો ચોરી લીધો."
રાજેશે થોડું થોભીને ગુરુજીની આંખોમાં જોયું. "પણ તે દિવસે તમારો પીરિયડ હતો. વિપુલે રડતાં-રડતાં તમને ફરિયાદ કરી. તમે શાંતિથી કહ્યું, ‘જેણે ચોરી કરી હોય, રેડિયો પાછો આપી દે. હું કોઈને શરમજનક સ્થિતિમાં નહીં મૂકું.’ પણ હું ડરી ગયો હતો, મેં રેડિયો પાછો ન આપ્યો."
"પછી?" ગુરુજીની આંખો ચમકી.
"તમે ઓરડાનો દરવાજો બંધ કર્યો. અમને બધાને લાઇનમાં ઊભા રહેવા કહ્યું અને આંખો બંધ કરવા કહ્યું. તમે કહ્યું, ‘હું બધાની થેલીઓ અને ખીસ્સા તપાસીશ, પણ કોઈએ આંખો ન ખોલવી. નહીં તો સજા થશે.’ હું ધ્રૂજવા લાગ્યો. તમે એક-એકની થેલી તપાસી. જ્યારે તમે મારી થેલી પાસે આવ્યા, ત્યારે મારું હૃદય ધડકવા લાગ્યું. મને લાગ્યું, હવે બધું પૂરું થયું. પણ તમે મારી થેલીમાંથી રેડિયો કાઢ્યો, અને બધાની તપાસ પૂરી કરીને વિપુલને રેડિયો પાછો આપ્યો. તમે ફક્ત એટલું જ કહ્યું, ‘આવી ચીજો શાળામાં ન લાવવી, અને જેણે આ કર્યું હોય, તેણે આ ભૂલ ફરી ન કરવી.’"
રાજેશની આંખો ભીની થઈ ગઈ. "ગુરુજી, તમે મને બધાની સામે શરમજનક સ્થિતિથી બચાવ્યો. તમે ક્યારેય કોઈને ન કહ્યું કે ચોરી મેં કરી હતી. તમે મારી સાથે ક્યારેય ભેદભાવ ન કર્યો. તે દિવસે મેં નક્કી કર્યું કે હું તમારા જેવો શિક્ષક બનીશ, જે વિદ્યાર્થીઓને ફક્ત ભણાવે નહીં, પણ તેમનું જીવન બદલે."
ગુરુજી હસ્યા, પણ તેમની આંખોમાં આશ્ચર્ય ઝળક્યું. "બેટા, એક વાત કહું? મને આજ સુધી ખબર નહોતી કે રેડિયો તેં ચોર્યો હતો. કારણ કે... જ્યારે હું બધાની થેલીઓ તપાસતો હતો, ત્યારે મેં પણ મારી આંખો બંધ રાખી હતી."
રાજેશ સ્તબ્ધ થઈ ગયો. ગુરુજીએ તેને ભેટી લીધો, અને બંનેની આંખો ભીની થઈ ગઈ.
આજે બંને પૂર્ણ થઇ ગયા હતા.
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः |
गुरुः साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नम: ||
दृष्टान्तो नैव दृष्टस्त्रिभुवनजठरे सद्गुरोर्ज्ञानदातुः स्पर्शश्चेत्तत्र कलप्यः स नयति यदहो स्वहृतामश्मसारम् । न स्पर्शत्वं तथापि श्रितचरगुणयुगे सद्गुरुः स्वीयशिष्ये स्वीयं साम्यं विधते भवति निरुपमस्तेवालौकिकोऽपि ॥
ત્રણે લોક—સ્વર્ગ, પૃથ્વી અને પાતાળમાં જ્ઞાન આપનાર ગુરુની કોઈ ઉપમા દેખાતી નથી. ગુરુને પારસમણિ સમાન માનવામાં આવે તો તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે પારસમણિ ફક્ત લોખંડને સોનું બનાવે છે, પરંતુ પોતાના જેવું નથી બનાવતું! ખરા ગુરુ તો પોતાના ચરણોનો આશ્રય લેનાર શિષ્યને પોતાના જેવો બનાવી દે છે; એટલે ગુરુદેવ માટે કોઈ ઉપમા નથી, ગુરુ તો અલૌકિક છે.
"ગુરુ" સાથે સંબંધિત આ સંસ્કૃત શ્લોકોનું ગુજરાતી અનુવાદ નીચે મુજબ છે:
1) गुरुर्ब्रह्मा ग्रुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः।
गुरुः साक्षात् परं ब्रह्म तस्मै श्री गुरवे नमः ॥
ગુરુ બ્રહ્મા છે, ગુરુ વિષ્ણુ છે, ગુરુ જ શંકર છે; ગુરુ સાક્ષાત્ પરબ્રહ્મ છે, તે સદ્ગુરુને મારો પ્રણામ.
2) धर्मज्ञो धर्मकर्ता च सदा धर्मपरायणः ।
तत्त्वेभ्यः सर्वशास्त्रार्थादेशको गुरुरुच्यते ॥
જે ધર્મને જાણે છે, ધર્મ પ્રમાણે આચરણ કરે છે, ધર્મનિષ્ઠ છે અને સર્વ શાસ્ત્રોના તત્ત્વોનું જ્ઞાન આપે છે, તે ગુરુ કહેવાય છે.
3)गुरु शुश्रूषया विद्या पुष्कलेन् धनेन वा।
अथ वा विद्यया विद्याचतुर्थो न उपलभ्यते॥
વિદ્યા ગુરુની સેવાથી, પૂરતા ધનથી અથવા વિદ્યાના આદાન-પ્રદાનથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરાંત વિદ્યા મેળવવાનો ચોથો માર્ગ નથી.
4)दुग्धेन धेनुः कुसुमेन वल्ली शीलेन भार्या कमलेन तोयम्
गुरुं विना भाति न चैव शिष्यः शमेन विद्या नगरी जनेन ॥
જેમ દૂધ વિના ગાય, ફૂલ વિના લતા, શીલ વિના પત્ની, કમળ વિના જળ, શાંતિ વિના વિદ્યા અને લોકો વિના નગર શોભતું નથી, તેમ ગુરુ વિના શિષ્ય શોભતો નથી.
5) पूर्णे तटाके तृषितः सदैव भूतेऽपि गेहे क्षुधितः स मूढः ।
कल्पद्रुमे सत्यपि वै दरिद्रः गुर्वादियोगेऽपि हि यः प्रमादी ॥
જે મનુષ્ય ગુરુની હાજરીમાં પણ આળસુ રહે, તે મૂર્ખ પાણીથી ભરેલા સરોવર પાસે હોવા છતાં તરસ્યો, ઘરમાં અનાજ હોવા છતાં ભૂખ્યો અને કલ્પવૃક્ષ પાસે હોવા છતાં ગરીબ રહે છે.
6) दृष्टान्तो नैव दृष्टस्त्रिभुवनजठरे सद्गुरोर्ज्ञानदातुः स्पर्शश्चेत्तत्र कलप्यः स नयति यदहो स्वहृतामश्मसारम् । न स्पर्शत्वं तथापि श्रितचरगुणयुगे सद्गुरुः स्वीयशिष्ये स्वीयं साम्यं विधते भवति निरुपमस्तेवालौकिकोऽपि ॥
ત્રણે લોક—સ્વર્ગ, પૃથ્વી અને પાતાળમાં જ્ઞાન આપનાર ગુરુની કોઈ ઉપમા દેખાતી નથી. ગુરુને પારસમણિ સમાન માનવું યોગ્ય નથી, કારણ કે પારસમણિ ફક્ત લોખંડને સોનું બનાવે છે, પોતાના જેવું નથી બનાવતું. સદ્ગુરુ પોતાના શિષ્યને પોતાના જેવો બનાવે છે; એટલે ગુરુ અલૌકિક છે.
7) निवर्तयत्यन्यजनं प्रमादतः स्वयं च निष्पापपथे प्रवर्तते गुणाति तत्त्वं हितमिच्छुरंगिनाम् शिवार्थिनां यः स गुरु र्निगद्यते ॥
જે બીજાને ભૂલથી રોકે છે, પોતે નિર્દોષ માર્ગે ચાલે છે, હિત અને કલ્યાણની ઇચ્છા રાખે છે અને તત્ત્વજ્ઞાન આપે છે, તે ગુરુ કહેવાય.
8) किमत्र बहुनोक्तेन शास्त्रकोटि शतेन च ।
दुर्लभा चित्त विश्रान्तिः विना गुरुकृपां परम् ॥
વધુ શું કહેવું? કરોડો શાસ્ત્રો હોવા છતાં ચિત્તની પરમ શાંતિ ગુરુની કૃપા વિના દુર્લભ છે.
9) नीचं शय्यासनं चास्य सर्वदा गुरुसंनिधौ ।
गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥
ગુરુની હાજરીમાં હંમેશાં તેમનાથી નીચું આસન લેવું જોઈએ. ગુરુની નજરમાં આવે ત્યારે મનગમતું બેસવું ન જોઈએ.
10) गुकारस्त्वन्धकारस्तु रुकार स्तेज उच्यते ।
अन्धकार निरोधत्वात् गुरुरित्यभिधीयते ॥
‘ગુ’ એટલે અંધકાર અને ‘રુ’ એટલે તેજ. જે અંધકારનો (જ્ઞાનના પ્રકાશથી) નાશ કરે છે, તે ગુરુ કહેવાય.
11) शरीरं चैव वाचं च बुद्धिन्द्रिय मनांसि च ।
नियम्य प्राञ्जलिः तिष्ठेत् वीक्षमाणो गुरोर्मुखम् ॥
શરીર, વાણી, બુદ્ધિ, ઇન્દ્રિયો અને મનને સંયમમાં રાખી, હાથ જોડીને ગુરુના મુખ તરફ જોવું જોઈએ.
12) अज्ञान तिमिरान्धस्य ज्ञानाञ्जन शलाकया ।
चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्री गुरवे नमः ॥
જેમણે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી અંધ બનેલાની આંખો જ્ઞાનરૂપી અંજનથી ખોલી, તે ગુરુને નમસ્કાર.
13) गुरोर्यत्र परीवादो निंदा वापिप्रवर्तते ।
कर्णौ तत्र विधातव्यो गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः ॥
જ્યાં ગુરુની નિંદા થતી હોય, ત્યાં તેનો વિરોધ કરવો જોઈએ. જો તે શક્ય ન હોય તો કાન બંધ કરી બેસવું જોઈએ; અને જો તે પણ શક્ય ન હોય તો ત્યાંથી ઊઠીને બીજે સ્થળે જવું જોઈએ.
14) विनय फलं शुश्रूषा गुरुशुश्रूषाफलं श्रुत ज्ञानम् ।
ज्ञानस्य फलं विरतिः विरतिफलं चाश्रव निरोधः ॥
વિનયનું ફળ સેવા છે, ગુરુસેવાનું ફળ જ્ઞાન છે, જ્ઞાનનું ફળ વૈરાગ્ય છે, અને વૈરાગ્યનું ફળ આશ્રવનો નાશ છે.
15) यः समः सर्वभूतेषु विरागी गतमत्सरः ।
जितेन्द्रियः शुचिर्दक्षः सदाचार समन्वितः ॥
જેમણે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી અંધ બનેલાની આંખો જ્ઞાનરૂપી અંજનથી ખોલી, તે ગુરુને નમસ્કાર.
16) एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् ।
पृथिव्यां नास्ति तद् द्रव्यं यद्दत्वा ह्यनृणी भवेत् ॥
ગુરુ જે શિષ્યને એક પણ અક્ષર (જ્ઞાન) આપે, તેના બદલામાં પૃથ્વી પર એવું કોઈ ધન નથી, જે આપીને ગુરુના ઋણમાંથી મુક્ત થઈ શકાય.
17) बहवो गुरवो लोके शिष्य वित्तपहारकाः ।
क्वचितु तत्र दृश्यन्ते शिष्यचित्तापहारकाः ॥
જગતમાં ઘણા ગુરુઓ શિષ્યનું ધન હરણ કરનારા હોય છે; પરંતુ, શિષ્યનું ચિત્ત હરણ કરનારા ગુરુ ભાગ્યે જ દેખાય છે.
