સાચા ધનની શોધ
विद्या ददाति विनयं, विनयाद् याति पात्रताम्।
पात्रत्वात् धनमाप्नोति, धनात् धर्मं ततः सुखम्॥
વિદ્યા વિનમ્રતા આપે છે, વિનમ્રતાથી યોગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે, યોગ્યતાથી ધન મળે છે, અને ધનથી ધર્મ તથા સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
ઘણાં વર્ષો પહેલાંની વાત છે. એક રાજા ગાઢ, રહસ્યમય જંગલમાં શિકાર માટે નીકળ્યો હતો. જંગલના ઊંડાણમાં વૃક્ષો જાણે પ્રાચીન રહસ્યો ગણગણતા હોય. અચાનક, આકાશમાંથી મૂશળધાર વરસાદ વરસવા લાગ્યો, અને તોફાની પવનની સાથે ધૂળની ડમરીઓ ઉડવા લાગી. આ ખરાબ હવામાનમાં રાજાના સૈનિકો ચારે બાજુ વિખેરાઈ ગયા, દરેક પોતપોતાની સલામતી શોધવા દોડ્યા. આ બધી અફરાતફરીમાં રાજા એકલો પડી ગયો.
જંગલમાં ઘણું ચાલ્યા પછી, રાજાને ભૂખ અને તરસે ત્રસ્ત કરી દીધો. તેનું શરીર થાકી ગયું હતું, અને તે ચિંતામાં ડૂબી ગયો. ત્યાં જ, દૂરથી ત્રણ યુવાન ભાઈઓ આવતા દેખાયા, તેમની આંખોમાં ઉત્સુકતા ઝળકતી હતી. રાજાએ તેમને નજીક બોલાવ્યા અને થાકેલા અવાજે કહ્યું, “મને ભૂખે ત્રસ્ત કરી છે, અને ગળું સૂકાઈ ગયું છે. અહીં ખાવાનું કે પાણી મળી શકે?”
ભાઈઓએ હળવું હસીને જવાબ આપ્યો, “ચિંતા ન કરો, અમે ચોક્કસ ગોઠવી આપીશું.” તેઓ ઝડપથી પોતાના નાનકડા ઘરે દોડ્યા અને રાજા માટે રોટલી, ફળો અને ઠંડા પાણીનો ઘડો લઈ આવ્યા. રાજાએ ભોજન લીધું, અને તેનું શરીર તથા મન ફરી તાજું થયું.
કૃતજ્ઞતાથી ભરપૂર, રાજાએ પોતાની ઓળખ જાહેર કરી: “હું આ દેશનો રાજા છું, અને તમારી દયાળુ મદદથી હું ખૂબ પ્રસન્ન છું. જે ઈચ્છો તે માગો, હું તમને આપીશ.”
મોટા ભાઈએ થોડું વિચારીને કહ્યું, “મહારાજ, મને એટલું ધન આપો કે હું આજીવન આરામથી જીવી શકું.”
રાજાએ હસીને કહ્યું, “ઠીક, તને એ મળશે.”
વચ્ચેના ભાઈએ ઉત્સાહથી કહ્યું, “રાજન, મને એક ભવ્ય ઘોડો અને એક મોટો મહેલ જોઈએ.”
“એ પણ તને મળશે,” રાજાએ જવાબ આપ્યો.
નાના ભાઈએ થોડી વાર ઊંડો વિચાર કર્યો, પછી શાંતિથી બોલ્યો, “મહારાજ, મને ફક્ત જ્ઞાન જોઈએ—એવું જ્ઞાન જે ધન કે વૈભવથી પણ ઊંચું હોય.”
રાજા તેની વાતથી પ્રભાવિત થયો અને તેણે એક વિદ્વાન ગુરુની વ્યવસ્થા કરી, જેથી નાનો ભાઈ જ્ઞાનની શોધમાં આગળ વધી શકે.
વર્ષો વીતી ગયાં. એક દિવસ, જંગલની તે ઘટના રાજાના મનમાં ફરી જાગી. તેને ત્રણેય ભાઈઓની ખબરઅંતર જાણવાની ઈચ્છા થઈ. તેણે તેમને રાજમહેલમાં ભોજનનું નિમંત્રણ મોકલ્યું.
જ્યારે ત્રણેય ભાઈઓ રાજાની સમક્ષ હાજર થયા, ત્યારે રાજાએ ઉત્સુકતાથી તેમના જીવન વિશે પૂછ્યું.
મોટા ભાઈએ નિરાશ અવાજે કહ્યું, “મહારાજ, તમે આપેલું ધન ખૂટી ગયું. મેં તેને ઉડાવી દીધું, અને હવે હું ફરી ગરીબ થઈ ગયો છું.”
વચ્ચેના ભાઈએ નિસાસો નાખતાં કહ્યું, “રાજન, તમે આપેલો ઘોડો બીમાર થઈને મરી ગયો, અને મહેલમાં આગ લાગી, જેમાં બધું બળીને રાખ થઈ ગયું. હવે હું નિરાધાર છું.”
પછી નાના ભાઈએ આત્મવિશ્વાસથી બોલ્યું, “મહારાજ, મેં તો ફક્ત જ્ઞાન માગ્યું હતું. તે જ્ઞાન દિવસે દિવસે વધતું ગયું. આજે, તેના બળે હું તમારા રાજ્યનો ખજાનચી બન્યો છું. હું તમારા ધન, ખર્ચ અને આવકનો હિસાબ રાખું છું. મા સરસ્વતીની કૃપાથી મારું જીવન સુખ અને સમૃદ્ધિથી ભરેલું છે.”
નાના ભાઈની વાત સાંભળીને રાજા આનંદથી ભરાઈ ગયા, જ્યારે બાકીના બે ભાઈઓએ પોતાની પસંદગી પર પસ્તાવો કર્યો. તેમને સમજાયું કે તેમની અસ્થાયી ઈચ્છાઓ રેતીના મહેલની જેમ ધરાશાયી થઈ ગઈ, જ્યારે તેમના ભાઈનું જ્ઞાન એક મજબૂત પાયા જેવું અડગ રહ્યું.
ત્યાર બાદ બંને ભાઈઓ જગ્યા ત્યાંથી સવાર એમ વિદ્યાભ્યાસ સારું કરી દીધો.
જેમ કહેવત છે: “ધન ખૂટે, વૈભવ નાશે, પણ જ્ઞાન એવું ખજાનો છે જેને ન તો ચોર ચોરી શકે, ન તો આગ બાળી શકે, ન તો સમય ઓછું કરી શકે. વિપત્તિમાં જ્ઞાનથી મોટો કોઈ સાથી નથી.”
ज्ञानं लब्ध्वा परां शांतिमचिरेणाधिगच्छति। श्रीमद भगवद गीता (अध्याय 4, श्लोक 39)
"જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય ઝડપથી પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે."
न चौरहार्यं न च राजहार्यं न भ्रातृभाज्यं न च भारकारी।
व्ययकृते वर्धत एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्॥
વિદ્યાને ન તો ચોર ચોરી શકે, ન રાજા છીનવી શકે, ન ભાઈ વહેંચી શકે, અને ન તો તે બોજરૂપ બને. તેને ખર્ચવાથી તે હંમેશા વધે છે, તેથી વિદ્યા એ બધા ધનોમાં શ્રેષ્ઠ ધન છે.
विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्।
विद्या भोगकरी यशःसुखकरी विद्या गुरुणां गुरुः॥
વિદ્યા એ મનુષ્યનું શ્રેષ્ઠ સ્વરૂપ છે, તે એક ગુપ્ત ધન છે, વિદ્યા ભોગ, યશ અને સુખ આપે છે, અને તે ગુરુઓનો પણ ગુરુ છે.
येषां न विद्या न तपो न दानं, ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्मः।
ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता, मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति॥ [चाणक्य नीति / 10 / 7]
જેમની પાસે વિદ્યા, તપ, દાન, જ્ઞાન, શીલ, ગુણ અને ધર્મ નથી, ते वे આ પૃથ્વી પર મનુષ્યના રૂપમાં બોજ સમાન છે, અને પશુઓની જેમ ફર્યા કરે છે.
सुखार्थिनः कुतो विद्या, विद्यार्थिनः कुतो सुखम्।
सुखार्थी त्यजेत् विद्यां, विद्यार्थी त्यजेत् सुखम्॥
સુખની ઈચ્છા રાખનારને વિદ્યા ક્યાંથી મળે, અને વિદ્યાની ઈચ્છા રાખનારને સુખ ક્યાંથી મળે? સુખની ઈચ્છા રાખનારે વિદ્યા છોડી દેવી જોઈએ, અને વિદ્યાની ઈચ્છા રાખનારે સુખ છોડી દેવું જોઈએ.
नास्ति विद्यासमो बन्धुर्नास्ति विद्यासमः सुहृत्।
नास्ति विद्यासमं वित्तं नास्ति विद्यासमं सुखम्॥
જીવન, કર્મ, વિદ્યા, ધન અને મૃત્યુ જેવી પાંચ વસ્તુઓ આપણા જીવનના આદર્શ મૂલ્યો સાથે જોડાયેલી છે. આપણે આને આપણા જીવનમાં સંતુલિત રીતે સ્વીકારવું જોઈએ. આ સંદર્ભમાં વિદ્યા એક મહત્વપૂર્ણ તત્વ છે, જે આપણને સાચો માર્ગ બતાવી શકે છે અને સફળતા તરફ દોરી શકે છે.
विद्याभ्यास स्तपो ज्ञानमिन्द्रियाणां च संयमः।
अहिंसा गुरुसेवा च निःश्रेयसकरं परम्॥
આ શ્લોક આપણને વિદ્યાના ગુણો વિશે જણાવે છે. તેમાં વિદ્યાભ્યાસ, તપસ્યા, જ્ઞાન અને ઇન્દ્રિયોના સંયમનું મહત્વ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. આ ગુણો દ્વારા આપણે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ. સાથે જ, અહિંસા અને ગુરુની સેવા એ જ સર્વોત્તમ કાર્ય છે, જે આપણને સાચા માર્ગ પર લઈ જાય છે અને નિઃશ્રેયસની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
गुरु शुश्रूषया विद्या पुष्कलेन् धनेन वा।
अथ वा विद्यया विद्या चतुर्थो न उपलभ्यते॥
અહીં કહેવાય છે કે વિદ્યા ત્રણ રીતે પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, ચોથો કોઈ માર્ગ નથી. પહેલો માર્ગ છે ગુરુની સેવા; શુશ્રૂષાથી ગુરુની કૃપા દ્વારા વિદ્યાની પ્રાપ્તિ થાય છે. બીજો માર્ગ છે પુષ્કળ ધન આપીને કોઈ પાસેથી વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવી. અને ત્રીજો માર્ગ છે થોડું જ્ઞાન હોવાથી પુસ્તકો વાંચીને કે પ્રયોગો કરીને વિદ્યા દ્વારા વિદ્યાની પ્રાપ્તિ કરવી. આ સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ નથી.
क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत् ।
क्षणत्यागे कुतो विद्या कणत्यागे कुतो धनम्॥
અહીં સમયની એક પળનું પણ ઘણું મૂલ્ય જણાવવામાં આવ્યું છે. કહેવાય છે કે મનુષ્યે દરેક પળ અને દરેક કણમાં વિદ્યા અને ધનનું ચિંતન કરવું જોઈએ. કારણ કે, વિદ્યા પ્રાપ્તિના સમયે ખોવાયેલી એક પળ પણ આપણને તે જ્ઞાનથી વંચિત રાખી શકે છે, અને ધનનો એક કણ પણ ગુમાવવાથી તે કણનું ધન આપણને મળતું નથી. આથી, આપણે સમયની એક પળ પણ બગાડવી ન જોઈએ અને ધનનો એક કણ પણ ત્યજવો ન જોઈએ.
