સંસ્કારની શક્તિ
विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा, सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः।
यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ, प्रकृतिसिद्धिमिदं हि महात्मनाम्।
"વિપત્તિમાં ધીરજ, ઉન્નતિમાં ક્ષમા, સભામાં વાક્પટુતા, યુદ્ધમાં પરાક્રમ, કીર્તિમાં રુચિ અને શાસ્ત્રોને સાંભળવાની ઝંખના, આ બધું મહાન વ્યક્તિઓના સ્વભાવમાં સ્વાભાવિક રીતે હોય છે."
એક નાનકડા ગામમાં રમાદેવી નામની એક સંસ્કારી અને બુદ્ધિશાળી સ્ત્રી રહેતી હતી. તેનું મન એટલું શુદ્ધ હતું કે ગામના લોકો તેને 'શાંતિની દેવી' કહીને બોલાવતા. એક સવારે રમાદેવી પોતાના દીકરા રાજુ સાથે ગામની બહાર જઈ રહી હતી. બંને મા-દીકરો હસતા-રમતા ચાલતા હતા, ત્યાં અચાનક રસ્તામાં એક પાગલ સ્ત્રી આવી ઊભી. તેના વાળ અસ્તવ્યસ્ત, કપડાં ફાટેલાં, અને મોંમાંથી અપશબ્દોનો વરસાદ વરસી રહ્યો હતો.
પાગલ સ્ત્રીએ રમાદેવીને જોતાં જ ગાળો બોલવાનું શરૂ કર્યું. “અરે, આ તું કોણ શેઠાણી બનીને નીકળી છે? તારું આખું ઘર નકામું છે!” એટલું જ નહીં, તેણે રમાદેવીના પરિવાર, પતિ અને દીકરા સુધ્ધાંને બદનામ કરતાં અપશબ્દો બોલ્યા. પણ રમાદેવીના ચહેરા પર જરા પણ ગુસ્સો કે ખફગી ન આવી. તે હળવું સ્મિત લઈને, જાણે કશું સાંભળ્યું જ ન હોય, આગળ ચાલવા લાગી.
પાગલ સ્ત્રીને આ શાંતિ જોઈને વધુ ગુસ્સો ચડ્યો. તેણે વિચાર્યું, “આ રમાદેવી પર મારી વાતની કોઈ અસર જ નથી થતી! હવે હું વધુ ખરાબ બોલીશ!” એટલે તેણે રમાદેવીના પતિ અને પરિવાર વિશે વધુ બીભત્સ ગાળો બોલવાનું શરૂ કર્યું. પણ રમાદેવી તો એ જ શાંત ભાવે, મલકાતી ચાલી. આખરે, ઘણી વાર ગાળો બોલીને થાકીને પાગલ સ્ત્રી બબડતી બબડતી બીજા રસ્તે ચાલી ગઈ.
शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नर:।
न्याय्यं वा विपरीतं वा तं शान्तं प्रियतमा।
વ્યક્તિ શરીર, વાણી કે મનથી જે કર્મ કરે, ભલે તે ન્યાયી હોય કે વિપરીત, શાંત સ્વભાવની વ્યક્તિ જ સૌથી પ્રિય હોય છે.
રાજુ આ બધું જોતો હતો અને તેનું માથું આશ્ચર્યથી ભરાઈ ગયું. ઘરે પહોંચતાં જ તેણે માને પૂછ્યું, “મા, આ પાગલ સ્ત્રીએ તમને, પિતાજીને, આખા ઘરને આટલી બધી ગાળો બોલી, તોય તમે એક શબ્દ ન બોલ્યા? તમે હંમેશાં હસતાં રહ્યાં! શું તમને એની વાતોનું જરા પણ દુઃખ ન થયું?”
રમાદેવીએ રાજુની વાત સાંભળી, પણ તે સમયે કશું બોલી નહીં. તે શાંતિથી બોલી, “બેટા, ઘરમાં આવ, બેસ, હું તને કંઈક બતાવું.” રાજુ ઘરના આંગણામાં બેઠો. થોડી વારમાં રમાદેવી પોતાના ઓરડામાંથી એક થેલી ભરીને મેલાં કપડાં લઈ આવી. તેણે રાજુને કહ્યું, “લે, બેટા, તારાં સાફસૂથરાં કપડાં ઉતારીને આ મેલાં કપડાં પહેર.”
રાજુએ જોયું તો કપડાં એટલા ગંદા હતા કે તેમાંથી દુર્ગંધ આવતી હતી. તેણે નાક ચડામણું કરીને કહ્યું, “મા, આ શું? આ તો બહુ ગંદા કપડાં છે! આમાંથી તો દુર્ગંધ આવે છે!” એટલું કહીને તેણે એ કપડાં હાથમાં લીધા અને દૂર ફેંકી દીધા.
રમાદેવીએ હળવું હસીને રાજુને સમજાવ્યું, “બેટા, જેમ તેં આ મેલાં કપડાં ન પહેર્યા, તેમ જ્યારે કોઈ વ્યર્થ ગાળો બોલે, તો એના મેલા શબ્દોને હું મારા સાફસૂથરા મનમાં કેમ ધારણ કરું? એની ગાળો મારા મનને ગંદું કરે, તે પહેલાં હું તેને દૂર ફેંકી દઉં છું. ગુસ્સે થઈને કે ઝઘડીને હું મારું મન કેમ ખરાબ કરું? એની વાતોનો જવાબ આપીને મારો સમય કેમ બગાડું?”
રાજુએ માની વાત સાંભળી અને તેનું નાનું મન આશ્ચર્ય અને આદરથી ભરાઈ ગયું. તેણે સમજી લીધું કે સાચા સંસ્કારની તાકાત એ છે કે તે મનને હંમેશાં સાફ અને શાંત રાખે, ભલે બહારથી કેટલો પણ મેલો વરસે.
ત્યાર બાદ કેટલાક દિવસો પછી પેલી પગ સ્ત્રી ફરી મળી. તેને જુનો અનુભવ હતો કે આ સ્ત્રી (રમાદેવી) ગુસ્સે નહિ થાય. એટલે એણે ફરી ગાળો દેવી સારું કરી. આ વખતે પાગલ સ્ત્રી વધુ ઉગ્ર બની. પાગલપન માં તેણે રમાદેવી પર હાથ ઉગામ્યો.
આ વખતે રમાદેવીએ પેલી પાગલ સ્ત્રી ને બરોબર ધીબેડી નાખી. બસ તે દિવસથી તી પાગલ સ્ત્રી દેખાવી બન્હા થઇ ગઈ.
સહનશીલતા સંસ્કાર છે પણ તેને વધુ સહન કરો તો તે લાચારી અને કાયરતા છે. જે વિનાશને નોતરે છે.
સહનશીલતા સંસ્કાર છે તો પ્રતિકાર તેજસ્વીતા છે. જીવનમાં બંને નો સમન્વય હોવો જોઈએ.
“મેલા શબ્દોને મનમાં ન ઝીલો, સંસ્કારની શુદ્ધતાથી જીવન ખીલો!”
