રવિની પેટી.
એક જૂની પેટી તે કટાઈ ગઈ હતી તે ટ્રેનના ડબ્બામાંથી ટિકિટ કલેક્ટરને મળી. ટ્રેનનો ડબ્બો લોકોથી ખીચોખીચ ભરેલો હતો, અને બધા પોતપોતાની દુનિયામાં ખોવાયેલા હતા. કોઈ વાતોમાં મગ્ન હતું, તો કોઈ મોબાઈલની દુનિયામાં ગરકાવ થઇ ગયું હતું. ટિકિટ કલેક્ટરે, જેનું નામ હતું મનોજ, કટાઈ ગયેલી પેટી હાથમાં લઈને તેને ઉથલાવી. તેને આશા હતી કે પેટીમાં કોઈ નામ, સરનામું કે ઓળખનું નિશાન મળશે, જેનાથી તેના માલિક સુધી પહોંચી શકાય. પણ ખાનું ખોલતાં જ તેને નિરાશા સાંપડી. અંદર માત્ર થોડાં રૂપિયાની નોટો અને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની એક નાની તસવીર હતી. બસ, આટલું જ.
મનોજે ખાનું હાથમાં ઊંચું રાખીને ટ્રેનના ડબ્બામાં બધાને પૂછ્યું, "આ ખાનું કોનું છે? કોઈનું ખોવાયું છે?"
ડબ્બાના ખૂણામાં બેઠેલા એક વૃદ્ધે, જેમનું નામ રવિ હતું, ધીમેથી હાથ ઊંચો કર્યો. તેમના ચહેરા પર વર્ષોની થાકેલી રેખાઓ હતી, અને દાંત વગરનું હાસ્ય તેમની આંખોમાં ઝળકતું હતું. "એ મારી પેટી છે, બેટા. મને આપી દે," તેમણે નરમ અવાજે કહ્યું.
મનોજે રવિ તરફ જોયું. તેના હાથમાં પેટી હજી એમને એમજ હતી. "સાહેબ, તમારે એ સાબિત કરવું પડશે કે આ ખાનું તમારું છે. ત્યારે જ હું તમને આપી શકું."
શ્યામે એક ઊંડો શ્વાસ લીધો. તેમની આંખોમાં એક વિચિત્ર શાંતિ હતી, જાણે તેઓ કોઈ યાદોના સમુદ્રમાં ડૂબકી મારવા તૈયાર હતા. "એ પેટી માં શ્રીકૃષ્ણની તસવીર છે," તેમણે કહ્યું, અને તેમના હોઠ પર નાનું હાસ્ય રમવા લાગ્યું.
મનોજે ભવું ચડાવ્યું. "એ તો કોઈ પુરાવો નથી, સાહેબ. શ્રીકૃષ્ણની તસવીર તો કોઈના પણ પેટીમાં હોઈ શકે. એમાં ખાસ શું છે? અને તમારી પોતાની તસવીર શા માટે નથી?"
શ્યામે એક લાંબો શ્વાસ લીધો, અને તેમની આંખો ભીની થઈ ગી. ડબ્બામાં બધા શાંત થઈ ગયા, જાણે બધાને ખબર હતી કે આ વૃદ્ધની વાતમાં કંઈક ખાસ છે. "બેટા, મને થોડી વાત કરવા દે," શ્યામે શરૂઆત કરી. "આ પેટી મને મારા પિતાજીએ આપી હતી જ્યારે હું નાનો હતો, શાળામાં ભણતો હતો. તે વખતે મને થોડા રૂપિયા ખિસ્સાખર્ચી તરીકે મળતા. મેં એ પેટી માં મારા માતા-પિતાની એક તસવીર રાખી હતી. એ તસવીર જોતાં મને હંમેશાં લાગતું કે તેઓ મારી સાથે જ છે. એમનું હાસ્ય, એમનો પ્રેમ, બધું જ એ તસવીરમાં સમાયેલું હતું."
શ્યામે એક ક્ષણ માટે રોકાઈને ડબ્બાની બારી બહાર જોયું, જાણે એ યાદોને ફરીથી જીવી રહ્યા હોય. "પછી હું યુવાન થયો. એ વખતે મને મારા દેખાવનો ઘણો અભિમાન હતો. મારા ગાઢ કાળા વાળ, મારો ચહેરો, મને બધું ગમતું. મેં મારા માતા-પિતાની તસવીર કાઢી નાખી અને મારી પોતાની તસવીર એ ખાનામાં મૂકી. દરરોજ હું એ તસવીર જોતો અને મને ગર્વ થતો."
ડબ્બામાં બેઠેલા કેટલાક લોકો હળવું હસી પડ્યા, પણ રવિની આંખોમાં હજુ પણ એ યુવાનીની ચમક હતી. "પછી મારા લગ્ન થયાં," તેમણે ચાલુ રાખ્યું. "મારી પત્ની, લીલા, એટલી સુંદર હતી કે હું એની તસવીર જોવામાં ખોવાઈ જતો. મેં મારી તસવીર કાઢી નાખી અને એની તસવીર પેટીમાં મૂકી. એના હાસ્યમાં, એની આંખોમાં, મને જીવનનો અર્થ દેખાતો. હું કલાકો સુધી એ તસવીર જોતો રહેતો."
તેમનો અવાજ થોડો ધ્રૂજ્યો, અને આંખોમાં આંસુ ચમક્યાં. "પછી અમારો પહેલો દીકરો, રાહુલ, જન્મ્યો. મારું જીવન બદલાઈ ગયું. હું ઓફિસે મોડો જતો, ઘરે વહેલો આવતો, બસ, એની સાથે રમવા માટે. મેં લીલાની તસવીર કાઢી અને મારા દીકરાની તસવીર પેટીમાં મૂકી. એનું નાનું હાસ્ય, એની નાની આંખો, એ બધું મારા માટે દુનિયા હતું."
રવિનો અવાજ હવે ભારે થઈ ગયો હતો. ડબ્બામાં એક શાંતિ છવાઈ ગઈ. બધા રવિની વાત સાંભળી રહ્યા હતા, જાણે એમની વાર્તા દરેકના હૃદયને સ્પર્શી રહી હતી. "વર્ષો વીતી ગયાં. મારા માતા-પિતા ગુજરી ગયા. ગયા વર્ષે લીલા પણ આ દુનિયા છોડી ગઈ. મારો દીકરો, રાહુલ, હવે પોતાના પરિવારમાં વ્યસ્ત છે. એને મારા માટે સમય નથી. જે લોકો મારા હૃદયની નજીક હતા, એ બધા હવે દૂર છે. હવે આ ખાનામાં શ્રીકૃષ્ણની તસવીર છે. આજે હું સમજ્યો કે એ જ એક એવા સાથી છે જે ક્યારેય છોડીને નહીં જાય. કાશ, મેં આ વાત અગાઉ સમજી હોત! કાશ, મેં મારા પરિવારને જેટલો પ્રેમ કર્યો, એટલો જ પ્રેમ હું ભગવાનને કર્યો હોત, તો આજે હું આટલો એકલો ન હોત!"
રવિની આંખોમાંથી આંસુ ટપક્યાં, અને ડબ્બામાં બેઠેલા કેટલાક લોકોની આંખો પણ ભીની થઈ ગઈ. મનોજે ચૂપચાપ ખાનું રવિના હાથમાં મૂકી દીધું. તેના હૃદયમાં એક અજાણ્યો ભાવ જન્મ્યો. ટ્રેન જ્યારે આગલા સ્ટેશન પર ઊભી રહી, ત્યારે મનોજ પ્લેટફોર્મ પરની એક નાની દુકાન પાસે ગયો. દુકાનદારને પૂછ્યું, "ભાઈ, તમારી પાસે ભગવાનની કોઈ નાની તસવીર છે? મારે મારા ખાનામાં રાખવી છે."
રવિની વાતે મનોજના હૃદયને સ્પર્શી લીધું હતું. એક સાદી વાર્તાએ તેને જીવનનો એક ઊંડો પાઠ શીખવી દીધો હતો.
જીવનની ઊંચાઈઓ નક્કી કરવામાં તમારી યોગ્યતા નહીં, પણ તમારો દૃષ્ટિકોણ મહત્વનો છે. જે માણસ નો મિત્ર ફક્ત રાજા હોય તો તેની કેવી ગર્વીસ્થા હોય, તો ભગવાન જેની સાથે હોય એ ભાવ કેળવીએ તો ? બધી ચિંતા દુર થઇ જાય.
बालस्तावत्क्रीडासक्तस्तरुणस्तावत्तरुणीरक्तः ।
वृद्धस्तावच्चिन्तामग्नः पारे ब्रह्मणि कोऽपि न लग्नः ॥७॥ [भज …] आदि शंकराचार्य
માણસ બાળપણમાં રમતગમતમાં ડૂબેલો રહે છે, યુવાનીમાં સ્ત્રી કે પત્નીના પ્રેમમાં લીન રહે છે, અને વૃદ્ધાવસ્થામાં ચિંતાઓથી ઘેરાયેલો રહે છે. (આ વિડંબના છે કે) તે ક્યારેય પરબ્રહ્મના ચિંતનમાં લીન થતો નથી. તેમણે થવું જોઈએ.
