એક સમયની વાત છે, ગામડામાં રહેતા હોશિયાર અને થોડા કંજૂસ સ્વભાવના હસનખાન નામના વ્યક્તિએ એક દિવસ અચાનક નિર્ણય લીધો કે તે કમ્યુનિસ્ટ બનશે. આ ખબર ગામમાં આગની જેમ ફેલાઈ ગઈ. ગામના લોકોના મનમાં ઉથલપાથલ શરૂ થઈ. દરેકની જીભ પર એક જ સવાલ હતો, “હસનખાન? કમ્યુનિસ્ટ? એ પણ, જે પોતાની ચીજવસ્તુઓની એક નાનકડી પેન્સિલ પણ કોઈને આપવા તૈયાર નથી?” ગામના ચોકમાં, ઝાડ નીચે, ચાની દુકાન પર, બધે આ જ ચર્ચા ચાલતી હતી. કોઈને વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે હસનખાન, જેની કંજૂસીની વાતો ગામમાં દંતકથાઓ જેવી ફરતી હતી, એ હવે પોતાનું બધું વહેંચવા તૈયાર થઈ ગયો છે!
આ ખબર હસનખાનના બાળપણના મિત્ર, રહીમભાઈ, પાસે પણ પહોંચી. રહીમભાઈ એક એવા વ્યક્તિ હતા, જે હસનખાનની દરેક નાની-મોટી વાતથી વાકેફ હતા. તેમણે હસનખાનની ઘણી ટેવો જોઈ હતી—જેમ કે બજારમાં ભાવતાલ કરવામાં ઘંટો લગાડી દેવો, અથવા ઘરે આવેલા મહેમાનને ચા પણ ન પૂછવી! રહીમભાઈને આ ખબર સાંભળીને આશ્ચર્ય થયું. તેમના મનમાં એક જ વિચાર આવ્યો, “આ હસનખાનનું મગજ તો નથી ફરી ગયું ને?” તેમણે નક્કી કર્યું કે આ બાબતે હસનખાન સાથે સીધી વાત જ કરવી પડશે.
સાંજના સમયે, જ્યારે સૂરજ આથમવાની તૈયારીમાં હતો અને ગામની ગલીઓમાં ઠંડી હવા ફરવા લાગી હતી, રહીમભાઈ હસનખાનના ઘરે પહોંચ્યા. હસનખાન પોતાના ઝૂંપડા જેવા નાનકડા ઘરની બહાર ચટાઈ પર બેઠો હતો, હાથમાં એક જૂની પુસ્તક લઈને વાંચવાનો ઢોંગ કરતો હતો. રહીમભાઈએ તેને જોઈને એક ઊંડો શ્વાસ લીધો અને સીધો મુદ્દા પર આવી ગયા.
“હસન, એ સાચું છે કે તું કમ્યુનિસ્ટ બનવાનો વિચાર કરે છે?” રહીમભાઈએ થોડી ગંભીરતાથી પૂછ્યું.
હસનખાને પુસ્તક બંધ કરી, એક નજર રહીમભાઈ પર નાખી અને શાંતિથી બોલ્યો, “હા, રહીમ, સાચું છે. મેં નક્કી કર્યું છે. હું કમ્યુનિસ્ટ બનીશ.”
રહીમભાઈની આંખો આશ્ચર્યથી ફરી ગઈ. “અરે, પણ તને ખબર છે કે કમ્યુનિઝમનો મતલબ શું થાય? તે જાણે છે કે એમાં શું કરવું પડે?”
હસનખાને એક ચતુર હાસ્ય સાથે જવાબ આપ્યો, “અલબત્ત, રહીમ, મને બધું ખબર છે. કમ્યુનિઝમ એટલે સૌને બરાબરી આપવી, બધું વહેંચવું. હું આ બધું સમજું છું.”
રહીમભાઈએ હસનખાનની વાત સાંભળીને એક ઊંડો શ્વાસ લીધો અને થોડું ઉશ્કેરાઈને બોલ્યા, “અચ્છા? તો સાંભળ, જો તારી પાસે બે ગાડીઓ હોય અને કોઈની પાસે એક પણ ન હોય, તો તારે એક ગાડી એને આપવી પડે. તું આવું કરી શકે?”
હસનખાને એકદમ નિશ્ચિંત થઈને જવાબ આપ્યો, “હા, બિલકુલ! જો મારી પાસે બે ગાડીઓ હશે, તો હું ખુશીથી એક ગાડી બીજાને આપી દઈશ. આમાં શું મોટી વાત છે?”
રહીમભાઈએ થોડું આગળ વધીને પૂછ્યું, “અચ્છા, અને જો તારી પાસે બે ઘર હોય, એક મોટું બંગલો અને એક નાનું ઘર, અને કોઈની પાસે એક પણ ઘર ન હોય, તો તારે એક ઘર એને આપવું પડે. તું આવું કરી શકે?”
હસનખાને ફરીથી એટલી જ આત્મવિશ્વાસથી જવાબ આપ્યો, “અરે, રહીમ, શું વાત કરે છે? જો મારી પાસે બે ઘર હશે, તો હું એક ઘર આપી દઈશ. આ તો કમ્યુનિઝમનો મૂળ સિદ્ધાંત છે, નહીં?”
રહીમભાઈ હવે થોડા ગુસ્સે થઈ ગયા. તેમને લાગ્યું કે હસનખાન મજાક કરી રહ્યો છે. તેમણે એક છેલ્લો સવાલ પૂછ્યો, “અચ્છા, અને જો તારી પાસે બે ગધેડાં હોય, અને કોઈની પાસે એક પણ ગધેડું ન હોય, તો તારે એક ગધેડું એને આપવું પડે. તું આવું કરી શકે?”
અચાનક હસનખાનનો ચહેરો બદલાઈ ગયો. તેની આંખોમાં એક અજીબ ગુસ્સો દેખાયો. તેણે થોડું ઊંચા અવાજે કહ્યું, “ના, ના, ના! આ બાબતે હું બિલકુલ સહમત નથી. હું મારું ગધેડું કોઈને નહીં આપું. ક્યારેય નહીં!”
રહીમભાઈ હેરાન થઈ ગયા. “અરે, પણ શા માટે? આમાં શું ફરક છે? ગાડી, ઘર, ગધેડું—બધું તો સરખું જ છે. કમ્યુનિઝમનો સિદ્ધાંત તો એ જ કહે છે કે બધું વહેંચવું!”
હસનખાને એક ઊંડો શ્વાસ લીધો, શાંત થયો, અને પછી એકદમ શાંત અવાજે બોલ્યો, “રહીમ, તું નહીં સમજે. ગાડીઓ અને ઘરોની વાત અલગ છે, કારણ કે મારી પાસે બે ગાડીઓ કે બે ઘર તો છે જ નહીં. પણ ગધેડાં? મારી પાસે ખરેખર બે ગધેડાં છે, અને હું એમાંથી એક પણ નહીં આપું!”
રહીમભાઈ હસનખાનને જોતા રહી ગયા. તેમના મનમાં એક જ વિચાર આવ્યો, “આ હસનખાનની કંજૂસી તો કમ્યુનિઝમને પણ હરાવી દે!” બંને મિત્રો થોડીવાર ચૂપ રહ્યા, અને પછી બંને હસવા લાગ્યા. ગામમાં આ વાત ફેલાઈ, અને હસનખાનની ‘કમ્યુનિસ્ટ’ બનવાની યોજના એક રમૂજી દંતકથા બની ગઈ, જે ગામના લોકો વર્ષો સુધી યાદ રાખે!
