ઘડાની કથા
संन्यासिनां सेवकं मृत्पात्रं, दुखेन संनादति विश्वकर्तुः।
कृपया तस्य संनादति चेत्, सर्वं विश्वेन संनादति सौख्येन।।
માટીનું પાત્ર સંતોની સેવામાં, ઈશ્વરની લીલાથી દુ:ખમાં રડે છે, પરંતુ તેના પર ઈશ્વરની કૃપા થાય, તો બધું જ સુખથી ગુંજી ઉઠે છે.
ધર્મ અને સંસ્કૃતિના રંગે રંગાયેલી આ કથા એક એવી વાત છે જે ઈશ્વરની લીલા અને ભક્તની ધીરજનો મહિમા ગાય છે. આ કથા એક સાદા ઘડાની છે, જેના જીવનની સફર ઈશ્વરની કૃપાની ગાથા બની ગઈ. આવો, આ કથાને ગુજરાતીમાં રસપ્રદ અને વિસ્તૃત રીતે સાંભળીએ, જેમાં નામ બદલીને આપણે આ ઘડાને “કલશ” નામ આપીશું.
સંતોની સભા અને કલશનું આગમન
ઘણાં વર્ષો પહેલાંની વાત છે, એક નાનકડા ગામમાં, જ્યાં ધર્મનું પવન ફૂંકાતું હતું, એક મોટી સંતસભા યોજાઈ હતી. આ સભામાં દૂર-દૂરથી સંતો, મહાત્માઓ અને ભક્તો એકઠા થયા હતા. ચારે બાજુ ભજનોનો નાદ ગુંજતો હતો, અને હવામાં શાંતિનો સુગંધ પ્રસરી રહ્યો હતો. આ સભાની વચ્ચે એક ભક્તે ગંગાજળથી ભરેલો એક કલશ રાખ્યો, જેથી સંતો જ્યારે પ્યાસ લાગે ત્યારે પવિત્ર ગંગાજળ પી શકે.
આ કલશ બહુ સાદો હતો, પણ તેનું નસીબ એટલું ઉજ્જવળ હતું કે તે સંતોની સેવામાં આવ્યો. સભાની બહાર ઊભેલો એક વ્યક્તિ, જેનું નામ હરિ, આ કલશને જોઈને વિચારમાં ડૂબી ગયો. તેના મનમાં ઉઠેલા વિચારોનો રેલો ચાલ્યો: “આ કલશ કેટલો ભાગ્યશાળી છે! એક તો તેમાં ગંગાનું પવિત્ર જળ ભરાયું છે, અને બીજું, આ સંતોની સેવામાં કામ આવશે. સંતોનો સ્પર્શ મળશે, તેમની કૃપા મળશે. આવું નસીબ ક્યાં બધાને નસીબે થાય છે!”
કલશનો આત્મકથન
હરિના મનના આ ભાવો કલશે વાંચી લીધા. આશ્ચર્યની વાત એ કે, કલશ બોલી ઊઠ્યો! તેનો અવાજ શાંત પણ ગહન હતો. કલશે હરિને કહ્યું, “હે ભાઈ, તું મને ભાગ્યશાળી કહે છે, પણ મારી વાત સાંભળ, તને ખબર પડશે કે આ ભાગ્યની પાછળ કેટલી કસોટીઓ છે!”
કલશે પોતાની કથા શરૂ કરી: “આજે હું આ પવિત્ર સભામાં ઊભો છું, પણ એક સમયે હું માત્ર નિર્જીવ માટીનો ઢગલો હતો. નદીના કાંઠે પડેલી તે માટી, જેનું કોઈ મૂલ્ય નહોતું. મને લાગતું હતું કે ઈશ્વરે મારી સાથે અન્યાય જ કર્યો છે. ન તો કોઈ ઉપયોગ, ન તો કોઈ મહત્વ. બસ, શૂન્યની જેમ પડ્યો રહેતો હતો.”
“એક દિવસ એક કુંભાર આવ્યો. તેણે ફાવડા વડે મને ખોદી નાખ્યો. દરેક ફટકો મારા અસ્તિત્વને ચીરી નાખતો હતો. પછી તેણે મને ગધેડા પર લાદીને પોતાના ઘરે લઈ ગયો. ત્યાં તેણે મને રગદોળ્યો, પાણી નાખીને ગૂંથ્યો, અને ચાક પર ચડાવીને ઝડપથી ફેરવ્યો. મારું માથું ચક્કર ખાઈ ગયું. પછી તેણે મારો ગળો કાપ્યો, થાપીઓ મારી-મારીને મને સમતોલ કર્યો. મને લાગ્યું, આટલું બધું સહન કર્યું, હવે તો શાંતિ મળશે. પણ ના! તેણે મને ભઠ્ઠીની આગમાં ઝોકી દીધો. તે આગની જ્વાળાઓએ મને બાળી નાખ્યો, અને હું પીડાથી ચીસો પાડતો રહ્યો.”
“આગમાંથી બહાર આવ્યો ત્યારે વિચાર્યું, હવે તો મુક્તિ મળી. પણ ના, ફરી ગધેડા પર લાદીને મને બજારમાં મોકલવામાં આવ્યો. ત્યાં લોકો મને ઠોકી-ઠોકીને તપાસતા હતા, જાણે મારી કિંમત શું છે તે નક્કી કરવા. આખરે, મારી કિંમત લાગી માત્ર 20-30 રૂપિયા! મેં વિચાર્યું, હે ઈશ્વર, આટલું બધું સહન કર્યું, અને આખરે આટલી જ કિંમત? શું આ જ મારું નસીબ છે? દરેક પગલે નવી પીડા, નવો અન્યાય. મને લાગ્યું કે ઈશ્વરે મારી સાથે ફક્ત અન્યાય જ કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે.”
"न शोकं न च दुःखं, न पराजयं य: प्रियं।
आत्मानं समबुद्धिं च स्वधर्मे स्थिता।" Bhagavad Gita, 2.14)
કોઈએ દુઃખ કે હારની સામે ઝૂકવું ન જોઈએ. ભગવદ્ ગીતામાં, ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને શીખવે છે કે વિપત્તિનો સામનો કરતી વખતે પણ આંતરિક સંતુલન, દ્રઢતા અને દુઃખ કે નિરાશાને ન ઝૂકવું જોઈએ.
આ મૂળભૂત રીતે સૂચવે છે કે, સ્વ-શિસ્ત અને પોતાના ધર્મ (સ્વધર્મ) સાથે સંરેખણ દ્વારા, આત્મા અવિક્ષુબ્ધ અને સ્થિર રહી શકે છે.
ઈશ્વરની લીલા
કલશે થોડું થોભીને ફરી કહ્યું, “પણ જ્યારે એક ભક્તે મને ખરીદીને ગંગાજળથી ભર્યો અને આ સંતોની સભામાં મૂક્યો, ત્યારે મને સમજાયું. તે કુંભારનો ફાવડો, તે ગૂંથવું, તે આગની જ્વાળાઓ, અને બજારમાં ઠોકાવું – આ બધું ઈશ્વરની કૃપા હતી! ઈશ્વર મને આ પવિત્ર કાર્ય માટે તૈયાર કરી રહ્યા હતા. એ દરેક પીડા, દરેક કસોટી, મને આ સ્થાને લાયક બનાવવા માટે હતી. આજે હું સંતોની સેવામાં છું, ગંગાજળથી ભરેલો છું, અને ઈશ્વરની કૃપાથી મારું જીવન સફળ થયું.”
હરિ આખી વાત સાંભળીને સ્તબ્ધ થઈ ગયો. કલશની આ વાતે તેના હૃદયને સ્પર્શી લીધું. તેને ખ્યાલ આવ્યો કે ઈશ્વરની લીલા કેટલી ગહન હોય છે. જે પીડા આપણને અન્યાય લાગે છે, તે ખરેખર ઈશ્વરની યોજનાનો ભાગ હોય છે.
सङ्घर्षेणैव सिद्धति, न च दैन्येन कदाचन। यः प्रयतति निरन्तरं, सः सर्वं सौख्यमाप्नुति।।
ઈશ્વરની કૃપાનો રહસ્ય
કલશે હરિને સમજાવ્યું, “આપણે બધા આ ઘડાની જેમ જ છીએ. જીવનમાં જ્યારે મુશ્કેલીઓ આવે છે, પરીક્ષાઓ આવે છે, ત્યારે આપણને લાગે છે કે ઈશ્વર આપણી સાથે અન્યાય કરી રહ્યા છે. આપણે પૂજા-પાઠ કરીએ, ભક્તિ કરીએ, પણ જ્યારે ફળ ન મળે, ત્યારે આપણું મન વિચલિત થઈ જાય છે. આપણે ઈશ્વરના અસ્તિત્વ પર જ સવાલ ઉઠાવવા લાગીએ છીએ. પણ આપણે એ નથી સમજતા કે ઈશ્વર આપણને કૃપા આપવા માટે તૈયાર કરી રહ્યા છે.”
“જેમ એક ડ્રાઈવરને ગાડી ચલાવવાની પૂર્ણ તાલીમ ન હોય તો તેને ગાડી સોંપવામાં નથી આવતી, તેમ જ ઈશ્વર પણ આપણને ત્યારે જ પોતાની કૃપા આપે છે જ્યારે આપણે તેના લાયક બનીએ. આ કૃપા કોઈ સામાન્ય પ્રસાદ નથી. તેને પામવા માટે મનમાં સંતત્વનો ભાવ, ધીરજ અને સત્યનો માર્ગ જરૂરી છે.”
જીવનનો સંદેશ
"संकटस्य उपायः केवलं संघर्षेण, यः संघर्षेण न दीनो भवति।
सकलं सम्पद्यते, लभते सुखं निःशङ्कं, य: कर्मात्मा विशेषेण फलयति।"
વિપત્તિનો ઉકેલ ફક્ત સંઘર્ષમાં જ રહેલો છે. જે વ્યક્તિ મુશ્કેલીઓ સામે ઝૂકતી નથી, પરંતુ સતત પ્રયાસમાં જોડાય છે, તે આખરે બધું જ પ્રાપ્ત કરે છે અને અડગ સુખ મેળવે છે, કારણ કે કર્મો ચોક્કસ પરિણામો આપે છે.
धैर्येण विना संघर्षेण शान्तिः न प्राप्तुं शक्यते।
કલશે આગળ કહ્યું, “જીવનની પરીક્ષાઓમાં જે સત્યના માર્ગે ચાલે છે, જે ન્યાયથી નથી ડગતું, તે ઈશ્વરની કૃપા જરૂર પામે છે. કોઈને વહેલું, કોઈને મોડું, પણ ઈશ્વરની કૃપા દરેકને મળે છે. આ બધું આપણા પૂર્વજન્મના કર્મો પર પણ આધાર રાખે છે. જેમ હું, એક સાદી માટીનો ઢગલો, આજે સંતોની સેવામાં ઊભો છું, તેમ જ જે ધીરજથી પરીક્ષાઓનો સામનો કરે છે, તેનું જીવન પણ સફળ થાય છે.”
હરિની આંખો ભીની થઈ ગઈ. તેને ખ્યાલ આવ્યો કે જીવનની દરેક મુશ્કેલી ઈશ્વરની યોજનાનો એક ભાગ છે. આપણે ફક્ત ધીરજ રાખવાની અને ઈશ્વર પર ભરોસો રાખવાની જરૂર છે. કલશની આ કથાએ તેના હૃદયમાં એક નવો ઉજાસ પાથર્યો.
ઉપસંહાર
આ કથા આપણને શીખવે છે કે ઈશ્વરની લીલા અગમ્ય છે. જે આપણને પીડા લાગે છે, તે ખરેખર ઈશ્વરની કૃપાની તૈયારી હોય છે. જેમ કલશે પોતાની પીડાઓને સહન કરીને સંતોની સેવાનું સૌભાગ્ય પામ્યું, તેમ આપણે પણ જીવનની કસોટીઓમાં ધીરજ અને શ્રદ્ધા રાખીએ તો ઈશ્વરની કૃપા આપણને જરૂર પ્રાપ્ત થશે.
शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नर:।
न्याय्यं वा विपरीतं वा पापं वा पुण्यं वा च या।।
વ્યક્તિ શરીર, વાણી કે મનથી જે પણ કાર્ય શરૂ કરે છે, તે ન્યાયી, વિપરીત, પાપી કે પુણ્યમય હોય, તેના પરિણામો સંઘર્ષ કે પ્રગતિના રૂપમાં આવે છે.
