એક ન્યાયનો દીવો
परोपकाराय सतां विभूतयः,
तपोऽन्यथा न तु स्वार्थाय संनति।
यदन्यलोकस्य हिताय तत् सतां,
न स्वस्य कार्यं न च संनति स्वयम्॥
સંતોની સંપત્તિ અને તપસ્યા બીજાઓના ઉપકાર માટે હોય છે, પોતાના સ્વાર્થ માટે નહીં. જે કંઈ પણ અન્ય લોકોના હિત માટે હોય, તે જ સંતોનું કાર્ય છે, અને તેઓ પોતાના માટે કશું ઇચ્છતા નથી.
એ વાત છે એક એવા સમયની જ્યારે ભારતની ધરતી આઝાદીની લડતના જુસ્સાથી ધબકતી હતી. બ્રિટિશ શાસનની નિર્દયતા અને ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓનો જુસ્સો એકબીજા સામે ટકરાતા હતા. આવા જ એક નાજુક સમયે, અદાલતના એક ભવ્ય ખંડમાં એક વરિષ્ઠ વકીલ, જેનું નામ હતું શ્રી રામચંદ્ર શાસ્ત્રી, 46 સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓને ફાંસીની સજાથી બચાવવા માટે જીવનું જોખમ ખેડીને દલીલો રજૂ કરી રહ્યા હતા.
આ 46 યુવાનો એવા હતા જેમણે પોતાનું સર્વસ્વ દેશની આઝાદી માટે અર્પણ કરી દીધું હતું. તેમની આંખોમાં દેશપ્રેમની જ્યોત ઝળહળતી હતી, પણ તેમના માથા પર ફાંસીનો ફંદો લટકતો હતો. બ્રિટિશ સરકારે તેમને દેશદ્રોહનો આરોપ મઢીને મોતની સજા સંભળાવી હતી. આ યુવાનોના પરિવારજનો નિરાશાના ગાઢ અંધકારમાં ડૂબેલા હતા, પણ રામચંદ્ર શાસ્ત્રીની બુલંદ અવાજ અને ન્યાયની લડતે તેમને એક આશાનું કિરણ આપ્યું હતું.
રામચંદ્ર શાસ્ત્રી એક એવા વકીલ હતા જેમની દલીલોની સામે બ્રિટિશ અધિકારીઓ પણ ઘણીવાર નમતું જોખતા. તેમના શબ્દોમાં એક અજાણી શક્તિ હતી, જે ન્યાયની વાતને સીધી દિલમાં ઉતારી દેતી. આજે પણ, અદાલતના ખંડમાં, તેમનો અવાજ ગુંજી રહ્યો હતો. તેઓ દરેક આરોપનો જવાબ આપી રહ્યા હતા, દરેક નિયમની ઝીણવટભરી ચર્ચા કરી રહ્યા હતા. તેમની આંખોમાં એક અડગ નિશ્ચય ઝળકતો હતો – આ 46 જીવોને બચાવવાનો.
એક અણધાર્યો સંદેશ
અદાલતની કાર્યવાહી ચાલી રહી હતી. બહાર ગરમીનો પારો ચઢી રહ્યો હતો, પણ અંદરનું વાતાવરણ ગંભીર અને તણાવભર્યું હતું. રામચંદ્ર શાસ્ત્રી એક બ્રિટિશ કાયદાની ખામી દર્શાવી રહ્યા હતા, ત્યારે અચાનક અદાલતનો દરવાજો ધીમેથી ખૂલ્યો. તેમના વિશ્વાસુ સહાયક, શ્યામજી, ઝડપથી અંદર આવ્યા. તેમના ચહેરા પર એક ગહન ગંભીરતા હતી. શ્યામજીએ ધીમેથી રામચંદ્ર શાસ્ત્રીની નજીક જઈને એક નાનકડી કાગળની પરચી તેમના હાથમાં મૂકી.
રામચંદ્ર શાસ્ત્રીએ એક નજર પરચી પર નાખી. તેમના હાથ એક ક્ષણ માટે થંભી ગયા. પણ તેમણે ઝડપથી પોતાની લાગણીઓ પર કાબૂ મેળવ્યો. તેમણે પરચીને નાનકડી ગડી કરી, શાંતિથી પોતાના ખિસ્સામાં મૂકી, અને પોતાની દલીલો ફરી શરૂ કરી. અદાલતમાં હાજર દરેક વ્યક્તિ આ ઘટનાને નોંધી રહી હતી, પણ કોઈને ખબર નહોતી કે એ પરચીમાં શું લખ્યું હતું. રામચંદ્ર શાસ્ત્રીના ચહેરા પર એક પણ લાગણીનું નિશાન નહોતું. તેમનો અવાજ એટલો જ બુલંદ અને નિશ્ચયી હતો, જાણે કે કશું બન્યું જ ન હોય.
લંચ બ્રેક અને ન્યાયાધીશનો સવાલ
અદાલતની કાર્યવાહી લંચ બ્રેક માટે થોડા સમય માટે રોકાઈ. બધા લોકો બહાર નીકળી ગયા, પણ રામચંદ્ર શાસ્ત્રી પોતાની જગ્યાએ બેસી રહ્યા. તેમની આંખોમાં એક ગહન શૂન્યતા હતી, પણ તેમનું શરીર હજુ પણ ન્યાયની લડત માટે તૈયાર દેખાતું હતું. બ્રિટિશ ન્યાયાધીશ, સર જેમ્સ વિલ્સન, જે આ કેસની સુનાવણી કરી રહ્યા હતા, તેમની પાસે આવ્યા. ન્યાયાધીશે થોડી ઔપચારિક વાતચીત પછી, ધીમેથી પૂછ્યું, "શાસ્ત્રીજી, એ પરચીમાં શું લખ્યું હતું? તમે એકદમ શાંત રહી ગયા."
રામચંદ્ર શાસ્ત્રીએ એક ઊંડો શ્વાસ લીધો. તેમનો અવાજ થોડો ભારે થઈ ગયો, પણ શાંત હતો. તેમણે કહ્યું, "મારી પત્નીનું અવસાન થયું છે."
ન્યાયાધીશ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેમની આંખો આશ્ચર્ય અને સહાનુભૂતિથી ભરાઈ ગઈ. તેમણે થોડી નરમાશથી પૂછ્યું, "તો પછી તમે અહીં શું કરો છો, શાસ્ત્રીજી? તમારે તો તમારા ઘરે જવું જોઈએ, તમારા પરિવાર પાસે."
રામચંદ્ર શાસ્ત્રીએ ન્યાયાધીશની આંખોમાં જોયું. તેમની આંખોમાં દુઃખ હતું, પણ તેની સાથે એક અડગ નિશ્ચય પણ હતો. તેમણે શાંત પણ દૃઢ અવાજે કહ્યું, "મારી પત્નીનું જીવન હું પાછું લાવી શકું નહીં, પણ આ 46 સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓનું જીવન હું બચાવી શકું છું. તેમનું જીવન દેશ માટે છે, અને મારું કર્તવ્ય છે કે હું તેમને ફાંસીના ફંદાથી બચાવું. મારું દુઃખ મારું છે, પણ આ લડત દેશની છે."
ન્યાયનો ઐતિહાસિક નિર્ણય
ન્યાયાધીશ વિલ્સન આ શબ્દો સાંભળીને ચૂપ થઈ ગયા. તેમના હૃદયમાં રામચંદ્ર શાસ્ત્રીની નિઃસ્વાર્થતા અને દેશપ્રેમની ઊંડી અસર થઈ. એક બ્રિટિશ અધિકારી હોવા છતાં, તેમણે રામચંદ્ર શાસ્ત્રીના શબ્દોમાં રહેલી માનવતા અને ન્યાયની શક્તિને સમજી. લંચ બ્રેક પછી, જ્યારે અદાલત ફરી શરૂ થઈ, ત્યારે ન્યાયાધીશે એક ઐતિહાસિક નિર્ણય સંભળાવ્યો. તેમણે ઘોષણા કરી કે આ 46 સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓને ફાંસીની સજા રદ કરવામાં આવે છે અને તેમને મુક્ત કરવામાં આવે છે.
અદાલતના ખંડમાં એકદમ સન્નાટો છવાઈ ગયો, અને પછી ખુશીનો ગજવો ફાટી નીકળ્યો. આ 46 યુવાનોની આંખોમાં આંસુ હતા, પણ તે આંસુ નિરાશાના નહીં, નવા જીવનની આશાના હતા. તેમના પરિવારજનો રામચંદ્ર શાસ્ત્રીના ચરણોમાં ઝૂકી પડ્યા, પણ શાસ્ત્રીજીએ તેમને ઉભા કરીને કહ્યું, "આ ન્યાય દેશનો છે, મારો નહીં."
એક અમર વારસો
રામચંદ્ર શાસ્ત્રીની આ ઘટના ઇતિહાસના પાનાઓમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાઈ ગઈ. તેમની નિઃસ્વાર્થતા, તેમનો દેશપ્રેમ અને તેમની ન્યાયની લડત દરેક ભારતીયના હૃદયમાં અમર થઈ ગઈ. લોકો કહેતા કે જો રામચંદ્ર શાસ્ત્રીની 3300 કરોડની પ્રતિમા પણ બનાવવામાં આવે, તો પણ તે તેમના યોગદાનની સામે ઓછી જ પડે. નહીં, 33,000 કરોડની પ્રતિમા પણ તેમની મહાનતાને પૂરેપૂરું ન્યાય ન આપી શકે.
આજે પણ, જ્યારે લોકો ન્યાય અને દેશપ્રેમની વાતો કરે છે, ત્યારે રામચંદ્ર શાસ્ત્રીનું નામ આદરથી લેવાય છે. તેમની વાર્તા એક દીવાની જેમ છે, જે ન્યાયના માર્ગને પ્રકાશિત કરે છે, અને દરેક ભારતીયને પ્રેરણા આપે છે કે પોતાના દુઃખને બાજુએ મૂકીને દેશની સેવા કરવી એ જ સાચું જીવન છે.
कृतं न याति नाशं च यद् धर्मः सनातनः।
परहिताय यत् कर्म तद् वै सत्यं न नश्वरम्॥
જે કાર્ય ધર્મના માર્ગે કરવામાં આવે છે, તે ક્યારેય નાશ પામતું નથી, કારણ કે તે સનાતન છે. જે કર્મ બીજાઓના હિત માટે કરવામાં આવે છે, તે જ સાચું અને અવિનાશી છે.
