ત્રણ મૂર્તિઓની કથા
પ્રસ્તાવના
એક સમયે, વિજયનગર નામના રાજ્યમાં મહારાજ વીરસેન શાસન કરતા હતા. તેમનું રાજ્ય શાંતિ, સમૃદ્ધિ અને ન્યાયનું પ્રતીક હતું. મહારાજ વીરસેનનું દરબાર સૌંદર્ય અને બુદ્ધિનું સંગમસ્થાન હતું, જ્યાં વિદ્વાનો, કવિઓ અને મંત્રીઓની ચર્ચાઓથી રોજ નવીન વિચારોનો ઉદય થતો. એક દિવસ, જ્યારે મહારાજ વીરસેન પોતાના મંત્રીઓ સાથે રાજ્યના વિકાસ અંગે ચર્ચા કરી રહ્યા હતા, ત્યારે એક અનોખો પ્રસંગ બન્યો, જે રાજ્યના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાયો.
મૂર્તિકારનું આગમન
દરબારમાં ચર્ચા ચાલી રહી હતી ત્યાં એક ચોબદાર દોડતો આવ્યો અને નમ્રતાથી બોલ્યો, “મહારાજ, પડોશી રાજ્ય સૌરાષ્ટ્રથી એક પ્રખ્યાત મૂર્તિકાર આવ્યા છે. તેઓ આપની સાથે મુલાકાતની અનુમતિ માંગે છે.” મહારાજે એક ક્ષણ વિચાર્યું અને પછી હસતાં હસતાં કહ્યું, “બોલાવો તેમને, જોઈએ આ કલાકાર શું ભેટ લઈને આવ્યા છે!”
થોડી જ વારમાં મૂર્તિકાર, જેનું નામ ચિત્રગુપ્ત હતું, દરબારમાં પ્રવેશ્યો. તેની સાથે ત્રણ અદ્ભુત મૂર્તિઓ હતી, જે તેણે દરબારના મધ્યમાં નાજુકતાથી મૂકી. આ મૂર્તિઓ એટલી સુંદર અને કલાત્મક હતી કે દરબારમાં હાજર દરેક વ્યક્તિની નજર તેના પર ટકી ગઈ. ત્રણેય મૂર્તિઓ એકદમ સરખી દેખાતી હતી, એક જ ધાતુમાંથી બનેલી હતી, અને એટલી બધી નાજુક કોતરણીથી શણગારેલી હતી કે દરેક નાની વિગતમાં કલાકારની કુશળતા ઝળકતી હતી.
મૂર્તિકારનો પ્રશ્ન
મહારાજે નમ્રતાથી મૂર્તિકારને પૂછ્યું, “હે ચિત્રગુપ્ત, આજે તમે અમારા દરબારમાં કયા હેતુથી પધાર્યા છો? આ મૂર્તિઓ ખરેખર અદ્વિતીય છે, પણ તમારો ઉદ્દેશ્ય શું છે?”
ચિત્રગુપ્તે હાથ જોડીને નમન કર્યું અને ગંભીર અવાજે કહ્યું, “મહારાજ, હું આ ત્રણ મૂર્તિઓ સાથે એક પ્રશ્ન લઈને આવ્યો છું. મેં સાંભળ્યું છે કે આપના મંત્રીઓની બુદ્ધિ અને વિવેકની ખ્યાતિ દૂર-દૂર સુધી ફેલાયેલી છે. જો આ સાચું હોય, તો હું આશા રાખું છું કે મારા પ્રશ્નનો ઉકેલ મળશે.”
મહારાજે હસીને કહ્યું, “પૂછો, હે કલાકાર, તમારો પ્રશ્ન શું છે?”
ચિત્રગુપ્તે મૂર્તિઓ તરફ ઈશારો કરીને કહ્યું, “મહારાજ, આપ અને આપના મંત્રીઓએ આ મૂર્તિઓ નિહાળી લીધી હશે. આ ત્રણેય મૂર્તિઓ એકસરખી દેખાય છે અને એક જ ધાતુમાંથી બનાવેલી છે. પરંતુ, આ દેખાવની સમાનતા છતાં, તેમનું મૂલ્ય અલગ-અલગ છે. હું જાણવા માંગું છું કે આમાંથી કઈ મૂર્તિ સૌથી મૂલ્યવાન છે, કઈ સૌથી સસ્તી છે, અને કેમ?”
દરબારમાં સન્નાટો
મૂર્તિકારના આ પ્રશ્નથી દરબારમાં એક ક્ષણ માટે સન્નાટો છવાઈ ગયો. મંત્રીઓ એકબીજા તરફ જોવા લાગ્યા, અને મહારાજે ભવું ચડાવીને મૂર્તિઓ તરફ નજર કરી. દરેક મૂર્તિ એટલી સમાન હતી કે તેમાં ફરક શોધવો અશક્ય લાગતું હતું. મહારાજે મંત્રીઓને નજીકથી મૂર્તિઓનું નિરીક્ષણ કરવાનો ઈશારો કર્યો. એક પછી એક, મંત્રીઓ અને દરબારીઓએ મૂર્તિઓનું ઝીણવટથી નિરીક્ષણ કર્યું, પરંતુ કોઈને કશું સમજાયું નહીં.
આ બધામાં એક મંત્રી, જેનું નામ આનંદશંકર હતું, શાંતિથી ખૂણામાં ઊભા રહીને મૂર્તિઓને ગંભીર નજરે જોતા હતા. આનંદશંકર પોતાની બુદ્ધિ અને ચતુરાઈ માટે જાણીતા હતા. તેમણે એક સિપાહીને બોલાવ્યો અને ધીમેથી કહ્યું, “જાઓ, કેટલાંક મજબૂત અને લાંબા તણખલાં લઈ આવો.” સિપાહી આજ્ઞા માનીને તરત જ ગયો અને થોડી જ વારમાં તણખલાં લઈને પાછો આવ્યો.
આનંદશંકરનો પરીક્ષણ
દરબારની નજર આનંદશંકર પર ટકેલી હતી. તેમણે એક તણખલું લીધું અને પહેલી મૂર્તિની પાસે ગયા. મૂર્તિના એક કાનમાં દેખાતા નાના છિદ્રમાં તણખલું નાખ્યું. આશ્ચર્યની વાત એ કે તણખલું એક કાનમાંથી દાખલ થયું અને બીજા કાનમાંથી બહાર નીકળી ગયું. દરબારીઓ આ જોઈને ચોંકી ગયા.
પછી આનંદશંકર બીજી મૂર્તિ પાસે ગયા. તેમણે ફરી એક તણખલું લીધું અને તેને મૂર્તિના કાનના છિદ્રમાં નાખ્યું. આ વખતે તણખલું કાનમાંથી દાખલ થયું, પરંતુ બીજા કાનમાંથી નીકળવાને બદલે મૂર્તિના મુખના છિદ્રમાંથી બહાર આવ્યું. દરબારમાં હલચલ થઈ.
અંતે, આનંદશંકરે ત્રીજી મૂર્તિની પાસે જઈને યુક્તિ અજમાવી. તેમણે તણખલું કાનના છિદ્રમાં નાખ્યું, પરંતુ આ વખતે તણખલું અંદર જ ગાયબ થઈ ગયું, ન તો બીજા કાનમાંથી બહાર આવ્યું, ન તો મુખમાંથી. દરબારીઓની ઉત્સુકતા હવે ચરમસીમાએ પહોંચી ગઈ હતી.
આનંદશંકરનો જવાબ
આનંદશંકરે મહારાજ તરફ નજર કરી. મહારાજે ઉત્સુકતાથી પૂછ્યું, “આનંદશંકર, શું સમજાયું? મૂર્તિઓનું મૂલ્ય કેવી રીતે નક્કી કર્યું? બધાને સમજાવો.”
આનંદશંકરે શાંત અને ગંભીર અવાજે શરૂઆત કરી:
“મહારાજ, આ ત્રણ મૂર્તિઓ માત્ર ધાતુની રચનાઓ નથી, પરંતુ તે માનવ સ્વભાવના ત્રણ પ્રકારોનું પ્રતીક છે. આના આધારે તેમનું મૂલ્ય નક્કી થાય છે.
પહેલી મૂર્તિ, જેમાં તણખલું એક કાનમાંથી દાખલ થયું અને બીજા કાનમાંથી બહાર નીકળ્યું, તે એવા લોકોનું પ્રતીક છે જે સાંભળેલી વાતને ગંભીરતાથી લેતા નથી. તેઓ એક કાનથી વાત સાંભળે છે અને બીજા કાનથી નીકાળી દે છે. આવા લોકો ન તો કોઈની સલાહ ગ્રહણ કરે છે, ન તો તેનું મહત્વ સમજે છે. પરંતુ, તેઓ ચુગલી કરવાનું પાપ પણ નથી કરતા. આથી, આ મૂર્તિનું મૂલ્ય સામાન્ય છે.
બીજી મૂર્તિ, જેમાં તણખલું કાનમાંથી દાખલ થયું અને મુખમાંથી બહાર આવ્યું, તે એવા લોકોનું પ્રતીક છે જે સાંભળેલી વાતને પચાવી શકતા નથી. તેઓ ગુપ્ત વાતોને ઇધર-ઉધર ફેલાવે છે, ચુગલખોરી કરે છે અને બીજાના રાજ ઉજાગર કરી દે છે. આવા લોકો સમાજમાં નકામા અને હાનિકારક ગણાય છે. આથી, આ મૂર્તિ સૌથી સસ્તી છે.
ત્રીજી મૂર્તિ, જેમાં તણખલું કાનમાંથી દાખલ થયું અને અંદર જ ગાયબ થઈ ગયું, તે એવા લોકોનું પ્રતીક છે જે સાંભળેલી વાતને ગંભીરતાથી લે છે, તેનું મૂલ્ય સમજે છે અને ગુપ્ત રાખે છે. આવા લોકો રાજના વિશ્વાસુ સલાહકાર, સાચા મિત્ર અને સમાજના આદર્શ નાગરિક હોય છે. આવા લોકો દુર્લભ અને અમૂલ્ય હોય છે. આથી, આ મૂર્તિ સૌથી મૂલ્યવાન છે.”
સંસ્કૃત સુભાષિત અને કહેવતો
આનંદશંકરે પોતાની વાતને વધુ સ્પષ્ટ કરવા માટે સંસ્કૃતનો એક સુભાષિત ટાંક્યો:
સંસ્કૃત શ્લોક:
“यः संनादति न कर्णेन संनादति हृदयेन सः।
स एव विश्वासपात्रं, स एव कुलस्य गौरवम्॥”
અર્થ: જે વ્યક્તિ કાનથી સાંભળે છે, પરંતુ હૃદયથી ગ્રહણ કરે છે, તે જ વિશ્વાસપાત્ર હોય છે અને કુળનું ગૌરવ હોય છે.
આ ઉપરાંત, આનંદશંકરે એક ગુજરાતી કહેવત ટાંકી:
“જેનું મન ગંગા, તેનું જીવન સંગા.”
અર્થાત, જેનું મન શુદ્ધ અને ગુપ્ત રાખવામાં નિપુણ હોય, તેનું જીવન સફળ અને સમ્માનજનક હોય છે.
મહારાજનો નિર્ણય
મહારાજ વીરસેન આનંદશંકરના જવાબથી ખૂબ પ્રસન્ન થયા. તેમણે ચિત્રગુપ્ત તરફ જોઈને પૂછ્યું, “હે મૂર્તિકાર, શું તમે આ જવાબથી સંતુષ્ટ છો?”
ચિત્રગુપ્તે હાથ જોડીને કહ્યું, “મહારાજ, આનંદશંકરજીનો જવાબ સંપૂર્ણ સત્ય અને યોગ્ય છે. આ મૂર્તિઓ મેં માનવ સ્વભાવના આ ત્રણ પાસાઓને દર્શાવવા માટે બનાવી હતી. હું આપના મંત્રીની બુદ્ધિની પ્રશંસા કરું છું. આ ત્રણેય મૂર્તિઓ હું આપને ભેટ આપું છું. હવે મને મારા રાજ્ય પાછા જવાની અનુમતિ આપો.”
મહારાજે ચિત્રગુપ્તને સન્માન સાથે વિદાય આપી અને આનંદશંકરને સોનાની મોહરો અને શાહી શાલ આપીને સન્માનિત કર્યા. દરબારમાં હાજર દરેક વ્યક્તિ આ ઘટનાથી પ્રભાવિત થઈ, અને આ કથા વિજયનગરના ઇતિહાસમાં એક પ્રેરણાદાયી પ્રસંગ તરીકે અમર થઈ ગઈ.
