સાધુ અને ફકીર : ઈમાનદારીનો અમૂલ્ય હીરો
એક જમાનામાં એક મહાન સાધુ હતા. લોકો તેમને “શાંતિદાસ બાબા” કહીને બોલાવતા. તેઓ દુનિયાની માયા-મોહથી બિલકુલ દૂર, એક નાનકડી કુટિયામાં રહેતા અને જ્ઞાન, સેવા તથા સત્યના કારણે ચારે દિશામાં પ્રખ્યાત હતા. એક વખત એક દૂરના રાજ્યના રાજાએ તેમની અપાર ઈમાનદારીથી પ્રસન્ન થઈને એક અત્યંત મૂલ્યવાન હીરો ભેટ કર્યો હતો. સાધુએ એ હીરો પોતાની પાસે રાખવાને બદલે બીજા એક સત્પાત્ર રાજાને અર્પણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો અને એ માટે સમુદ્રી જહાજમાં લાંબી સફરે નીકળ્યા.
જહાજમાં ઘણા યાત્રીઓ હતા. સાધુ દરરોજ સાંજે બધાને ધર્મ-જ્ઞાનની વાતો સંભળાવતા. તેમની વાણીમાં એવી મીઠાશ હતી કે દરેક માની લેતું. એક ફકીર પણ એ જ જહાજમાં હતો. દેખતા ખૂબ જ સાદો-સીધો, લાંબી દાઢી, ટોપી અને હાથમાં તસ્બીહ ફેરવતો રહેતો. પણ અંદરથી એ ઈર્ષાળુ અને લાલચી હતો. તેણે સાધુની લોકપ્રિયતા જોઈને તેમને નીચા બતાવવાનું વિચાર્યું અને ધીમે ધીમે તેમની નજીક આવવા લાગ્યો.
એક દિવસ વાતોવાતોમાં સાધુએ ફકીરને અલ્લાહનો સાચો બંદા સમજી બેઠ્યા અને પોતાની નાની પોટલીમાંથી એ ચમકતો હીરો બહાર કાઢીને બતાવ્યો. “આ જુઓ, એક રાજાએ ભેટ આપ્યો છે, હવે બીજા રાજાને આપવતા મહિનામાં આપીશ.”
ફકીરની આંખો ચાર થઈ ગઈ! એ રાતે જ જ્યારે સાધુ ઊંઘી ગયા ત્યારે ફકીર ચૂપચાપ ઊઠ્યો, સાધુનો ઝોળો ઉથલાવ્યો, કપડાં ખંખેર્યા – હીરો ક્યાંય ન મળ્યો.
બીજા દિવસે બપોરના જમવાના સમયે ફકીરે ચિંતાનો ઢોંગ કરતાં કહ્યું, “બાબા, એટલો મોંઘો હીરો છે, સાચવીને રાખ્યો છે ને?” સાધુએ હસીને ઝોળામાંથી હીરો કાઢીને બતાવ્યો. ફકીર હેરાન! “આ તો કાલે રાતે મને નહોતો મળ્યો!”
તે રાતે ફકીરે વધારે ચતુરાઈ કરી. “મને તબિયત ઠીક નથી” કહીને સાંજની નમાઝ પણ ન વાંચી અને જલ્દી સૂઈ ગયો. સાધુએ પણ પોતાનો ઝોળો અને કપડાં લટકાવીને સૂઈ ગયા. આધી રાતે ફકીર ફરી ઊઠ્યો, સાધુનાં કપડાં ઊંધા વાળીને જોયો – ફરી હીરો ન મળ્યો!
ત્રીજે દિવસે ફકીરનું મોં લટકી ગયું. તેણે નિ:સ્વાસ્થ થઈને પૂછ્યું, “બાબા, એટલો કિંમતી હીરો સાચવીને રાખ્યો છે ને? અહીં ઘણા ચોર છે!” સાધુએ ફરી પોટલી ખોલીને હીરો બતાવ્યો.
આ વખતે ફકીરનો સ્વભાવ બદલાઈ ગયો. તેણે ગુસ્સામાં આવીને સાધુની સામે જ પ્રશ્ન કર્યો: “હું બે રાતથી તમારા ઝોળા-કપડાં ખોળી નાખું છું, છતાં હીરો નથી મળતો! રાતે આ હીરો ક્યાં જતો રહે છે?”
સાધુએ શાંતિથી હસીને કહ્યું: “બેટા, મને બધું ખબર છે. તું લાલચમાં આંધધેરું ચોરી કરવા આવે છે. એટલે બે રાતથી હું એ હીરો તારા જ કપડાંની ગાંઠમાં છુપાવીને સૂઈ જાઉં છું અને સવારે તું ઊઠે તે પહેલાં એને પાછો લઈ લઉં છું. માણસ પોતાની અંદર ઝાંકતો નથી, બીજામાં જ દોષ શોધે છે. તું પોતાના કપડાં શા માટે નહોતો ખોળતો?”
આ વાત સાંભળીને ફકીરના મનમાં ઈર્ષ્યા વધી ગઈ. તેણે બદલો લેવાનું નક્કી કર્યું. આખી રાત જાગીને એક ષડયંત્ર ઘડ્યું.
સવારે જહાજ પર ઊભા ઊભા ફકીર બાવો બૂમો પાડવા લાગ્યો: “હાય! હાય! મારો અમૂલ્ય હીરો ચોરી ગયો! હું બરબાદ થઈ ગયો!”
જહાજના કર્મચારીઓએ કહ્યું, “ચિંતા ન કરો, ચોર અહીં જ છે. બધાનીની તલાશી લઈએ.”
એક પછી એક બધાની તલાશી થઈ. જ્યારે સાધુ બાબાની વારી આવી ત્યારે બધાએ કહ્યું, “બાબાની તલાશી? એ તો અધર્મ થાય! એમના પર શંકા કરવી પણ પાપ છે.”
પણ સાધુએ શાંતિથી કહ્યું, “ના બેટા, જેનો હીરો ચોરી ગયો છે એના મનમાં શંકા રહી જશે. મારી પણ તલાશી લો.”
તલાશી લીધી – સાધુ પાસે કંઈ જ ન મળ્યું. ફકીરનું મોં લટકી ગયું.
બે દિવસ પછી જહાજ કિનારે લાગ્યું. યાત્રીઓ ઊતરવા લાગ્યા. ફકીર ઉદાસ મનથી સાધુ પાસે આવ્યો અને ધીમેથી પૂછ્યું: “બાબા, આ વખતે તો મેં મારા કપડાં પણ ખોળી નાખ્યા હતા. હીરો તમારી પાસે જ હતો, એ ક્યાં ગયો?”
સાધુએ દરિયા તરફ જોઈને મુસ્કુરાતાં કહ્યું: “જ્યારે તું ચિલ્લાવવા લાગ્યો કે તારો હીરો ચોરી ગયો, ત્યારે જ મેં એ હીરો દરિયામાં ફેંકી દીધો હતો.”
ફકીર આઘાત પામીને બોલ્યો, “કેમ??? એ તો લાખોનો હતો!”
સાધુએ શાંત અવાજે કહ્યું: “મેં જીવનમાં માત્ર બે જ પુણ્ય કમાયાં છે – એક ઈમાનદારી, બીજું લોકોનો વિશ્વાસ. જો મારી પાસેથી હીરો મળી જાત તો લોકો કહેત કે ‘સાધુ પાસે જ હીરો હતો.’ કદાચ મારા જૂના સત્કર્મોના કારણે માની પણ લે, પણ કેટલાકના મનમાં હંમેશ માટે શંકા રહી જાત.
હીરો તો હું ગુમાવી શકું, પણ ઈમાનદારી અને લોકોનો વિશ્વાસ નહીં. ધન સમુદ્રમાં ડૂબી જશે, પણ મારું પુણ્ય મારી સાથે જશે.”
આ વાત સાંભળીને ફકીરની આંખમાંથી આંસુની ધાર વહેવા લાગી. તે સાધુના ચરણોમાં પડી ગયો અને રડતાં રડતાં બોલ્યો: “બાબા, મને માફ કરો. તમારા જેવી ઈમાનદારી કદી નહીં જોઈ. આજથી હું પણ સત્યનો માર્ગ અપનાવીશ.”
સાધુએ તેને ઉઠાવ્યો, ગળે વળગાડ્યો અને કહ્યું, “બેટા, હીરો તો ફરી મળી જશે, પણ ઈમાન એક વાર ગયો એ ગયો. એ જ સાચું ધન છે.”
અને એ દિવસથી એ ફકીર પણ સાધુ તરીકે જીવન જીવવા લાગ્યો.
