ભાગ ૩: પીંજરામાં પૂરો સિંહ
સમય: મે, ૨૦૦૦ (અકસ્માતના એક વર્ષ પછી)
સ્થળ: દેવાયતની ડેલી, સાણથલી ગામ
“પાંખ વિનાનું પંખીડું, ને પગ વિનાનો નર,
જીવતર ઝેર બની ગયું, હવે સુનું લાગે ઘર.
સાથી છૂટ્યા સંગાથ, હવે કોને કહું મારી વાત?
પંચાળનો હાવજ આજ, રુવે આખી રાત...”
સૂરજ તો એ જ હતો, પંચાળની ધરતી પણ એ જ હતી, પણ સાણથલી ગામની એ પ્રખ્યાત ડેલીનું દ્રશ્ય બદલાઈ ગયું હતું. જ્યાં પહેલાં ઘોડાના ડાબલા ગાજતા હતા, ત્યાં હવે એક ચરર... ચરર... અવાજ આવતો હતો – વ્હીલચેરના પૈડાંનો અવાજ.
એક વર્ષ વીતી ગયું હતું. ૩૬૫ દિવસ, અને ૩૬૫ રાતો. દેવાયત માટે આ દરેક દિવસ એક સજા જેવો હતો.
સાંજના પાંચ વાગ્યા હતા. દેવાયત પોતાની ઓસરીમાં વ્હીલચેર પર બેઠો હતો. તેનું શરીર સુકાઈ ગયું હતું. જે પગોમાં લોખંડ જેવી તાકાત હતી, તે પગો હવે સુકા લાકડા જેવા પાતળા થઈ ગયા હતા. ચહેરા પરની એ તેજસ્વી કાંતિ ગાયબ હતી, તેની જગ્યાએ વધેલી દાઢી અને ઊંડી ઉતરી ગયેલી આંખો હતી. આંખો, જેમાં હવે સૂરજ નહોતો, પણ અમાસનું અંધારું હતું.
ડેલીની બહારથી બે ગામલોકો પસાર થયા. દેવાયતને જોઈને તેઓ અટક્યા.
“અરર... બિચારો દેવાયત! શું માણસ હતો અને શું થઈ ગયો! પ્રભુ આવું દુશ્મનને પણ ન આપે,” એકે નિસાસો નાખ્યો.
“હા ભાઈ, પાપનું પોટલું ફૂટ્યું બીજું શું! બહુ અભિમાન હતું ને ઘોડેસવારીનું, ભગવાને તોડી નાખ્યું,” બીજાએ ધીમેથી કહ્યું પણ દેવાયતને સંભળાય એ રીતે.
‘બિચારો’. આ એક શબ્દ દેવાયતના કાળજાને તીરની જેમ વીંધી ગયો. જે દેવાયતની સામે લોકો આંખ ઉંચી કરીને જોઈ નહોતા શકતા, આજે એના પર દયા ખાતા હતા. દેવાયતે ગુસ્સામાં વ્હીલચેરનું પૈડું જોરથી ફેરવ્યું અને ઓરડાની અંદર ચાલ્યો ગયો.
અંદરના ઓરડામાં તેની પત્ની ‘રૂપા’ રોટલા ઘડતી હતી. દેવાયતનો અવાજ સાંભળીને તે દોડીને આવી. ૨૨ વર્ષની રૂપા, જેના લગ્નને હજી બે વર્ષ માંડ થયા હતા, તેના ચહેરા પર પણ હવે થાક અને ચિંતાની રેખાઓ હતી.
“શું થયું? પાણી જોઈએ છે?” રૂપાએ પૂછ્યું.
દેવાયતે દીવાલ પર લટકતી પોતાની જૂની તસવીર સામે જોયું – જેમાં તે ‘પવન’ પર સવાર હતો અને ટ્રોફી હાથમાં હતી. તેણે કડવાશથી કહ્યું, “ના, પાણી નથી જોતું. ઝેર હોય તો આપ.”
રૂપાના હાથમાંથી લોટવાળું ઠામણ પડી ગયું. “આવું શું બોલો છો? તમે હિંમત હારી જશો તો અમારું શું થશે?”
“હિંમત? કઈ હિંમત રૂપા? જો મને... હું આ ચાર પૈડાંની ખુરશીમાં કેદ છું. એક પીંજરામાં પૂરાયેલા સિંહ જેવો. મારે પેશાબ કરવા માટે પણ તારો સહારો લેવો પડે છે. એક મર્દ માટે આનાથી મોટી શરમ બીજી કઈ હોય કે તેને પોતાની અંગત ક્રિયાઓ માટે પણ બાયડીનો ઓશિયાળો થવું પડે?” દેવાયતની આંખમાંથી લાચારીના આંસુ સરી પડ્યા.
એક સમય હતો જ્યારે દેવાયતનો પડછાયો જોઈને લોકો ઉભા રહી જતા, અને આજે તે પોતાના જ ઘરમાં એક નકામી વસ્તુની જેમ પડ્યો હતો.
અને આ દુઃખ ઓછું હોય તેમ, આર્થિક તંગી પણ હવે મોઢું ફાડીને ઉભી હતી. આ એક વર્ષમાં દેવાયતના ઈલાજ પાછળ પાણીની જેમ પૈસા વપરાયા હતા. પહેલાં બેંકમાં પડેલી મૂડી ગઈ, પછી જમનાબાના સોનાના પાટલા ગયા, અને ધીમે ધીમે ખેતરનો એક ટુકડો પણ ગીરવી મુકાઈ ગયો.
રસોડામાં જમનાબા અને રૂપા વચ્ચે ધીમે અવાજે વાત થતી હતી, પણ દેવાયતના કાન સરવા હતા.
“બા, હવે ડબ્બામાં લોટ નથી અને દેવાયતની કાલની દવાનો ડબ્બો પણ ખાલી છે,” રૂપાનો અવાજ ભીનો હતો.
જમનાબાનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો, “હું જાણું છું વહુ... પણ હવે વેચવા માટે વધ્યું છે શું? મારા શરીરે હવે એક દોરોય નથી રહ્યો.”
ત્યાં જ ડેલીએ એક માણસ આવ્યો. ગામનો દલાલ હતો. તે સીધો જમનાબા પાસે ગયો.
“બા, ગરાક મળ્યો છે. સારા પૈસા આપે છે. પણ શરત એટલી કે ઘોડો આજે જ લઈ જશે.”
જમનાબાના કાળજા પર જાણે કોઈએ હથોડો માર્યો. તેમણે દેવાયત સામે જોયું. દેવાયત સમજી ગયો. તે વ્હીલચેર ફેરવીને દલાલ સામે આવ્યો. તેની આંખોમાં અંગારા હતા.
“કોને વેચવાની વાત કરો છો? મારા પવનને?” દેવાયતે રાડ પાડી.
જમનાબા દોડીને દેવાયત પાસે આવ્યા. “બેટા, શાંત થઈ જા. આપણી પાસે બીજો રસ્તો નથી. તારી દવાઓના પૈસા નથી, ઘરમાં ખાવા અન્ન નથી. આ ઘોડાને આપણે શું ખવડાવશું? એ બિચારો પણ ભૂખ્યો મરે છે.”
“તો ભલે મરી જાય! પણ પવન આ ડેલી છોડીને નહીં જાય! એ મારો દીકરો છે મા, દીકરો!” દેવાયત બાળકની જેમ રડી પડ્યો. તેણે વ્હીલચેરના હાથા પકડીને ઉભા થવાની કોશિશ કરી, પણ નિર્જીવ પગોએ સાથ ના આપ્યો. તે વ્હીલચેરમાંથી ગબડીને જમીન પર પડ્યો. ધૂળમાં આળોટતા તેણે માના પગ પકડી લીધા.
“માડી, મને વેચી નાખ, મારી કિડની વેચી નાખ... પણ પવનને ના કાઢ. એ જશે તો મારો શ્વાસ પણ જતો રહેશે.”
જમનાબાની આંખમાંથી ચોધાર આંસુ વહેતા હતા. તેમણે કઠણ કાળજું કરીને દીકરાનું માથું ખોળામાં લીધું. “ગાંડા થા મા દેવા! ઘોડો તો બીજો આવશે, પણ મારો દીકરો બીજો ક્યાંથી આવશે? તને જીવાડવા માટે મારે આ કડવો ઘૂંટડો પીવો જ પડશે.”
સાંજના સમયે પવનને લેવા માટે માણસો આવ્યા. પવન જાણે બધું સમજતો હોય તેમ તેણે પગ પછાડ્યા. હિ...હિ...ણ...ણ... તેની હણહણાટીથી આખું ફળિયું ગાજી ઉઠ્યું. તે કોઈને નજીક આવવા દેતો નહોતો.
જમીન પર પડેલો દેવાયત ઘસડાતો ઘસડાતો આંગણા સુધી આવ્યો. “પવન...!”
પવનનો કાન દેવાયતનો અવાજ ઓળખી ગયો. જે ઘોડો કોઈના કાબૂમાં નહોતો આવતો, તે શાંત થઈને દેવાયત પાસે આવ્યો. તેણે પોતાનું મોઢું દેવાયતના ખોળામાં મૂકી દીધું. દેવાયતે ધ્રૂજતા હાથે પવનની ગરદન પર, તેની આંખો પર હાથ ફેરવ્યો.
“માફ કરજે બાપ... હું હારી ગયો. તારો અસવાર લંગડો થઈ ગયો એટલે તારે હવે બીજાની ચાકરી કરવી પડશે,” દેવાયતના આંસુ પવનની કેશવાળી ભીંજવતા હતા.
પવનની મોટી કાળી આંખોમાંથી પણ પાણી સરતું હતું. જાનવર પણ આજે માણસની મજબૂરી સમજતું હતું.
પેલા માણસોએ પવનની લગામ ખેંચી. પવન જવા તૈયાર નહોતો. તે ચારેય પગ ખોડીને ઉભો રહી ગયો. તેણે પાછળ ફરીને દેવાયત સામે જોયું – જાણે પૂછતો હોય, ‘તું મને સાચે જ જવા દઈશ?’
“લઈ જાઓ... લઈ જાઓ એને જલ્દી! નહીંતર મારો જીવ નીકળી જશે!” દેવાયતે આંખો બંધ કરીને રાડ પાડી.
જ્યારે પવનને બળજબરીથી ડેલીની બહાર લઈ ગયા, ત્યારે તેના નાળનો અવાજ ટબડક... ટબડક... ધીમો થતો ગયો. એ દરેક અવાજ સાથે દેવાયતની અંદરનો ‘અસવાર’ મરતો ગયો.
જ્યારે અવાજ સાવ શાંત થઈ ગયો, ત્યારે દેવાયત ત્યાં જ ધૂળમાં, ખાલી ખૂંટા સામે જોઈને સૂનમૂન થઈ ગયો. સાંજનું અંધારું હવે રાતમાં ફેરવાઈ ગયું હતું.
એક જંગલનો રાજા જ્યારે સર્કસના પાંજરામાં પુરાઈ જાય, ત્યારે તે ભૂખથી નથી મરતો, તે પોતાની લાચારીથી મરે છે. આજે દેવાયતની હાલત એ પાંજરામાં પુરાયેલા સિંહ જેવી હતી. શિકાર કરવાની તાકાત હતી, પણ નસીબની સાંકળોએ તેને જકડી લીધો હતો.
પવન ગયો, અને તેની સાથે દેવાયતની છેલ્લી આશા પણ લઈ ગયો. હવે બાકી હતો તો માત્ર એક ખાલીપો, અને ચાર પૈડાંનું પીંજરું.
(ક્રમશ: ભાગ-૪ માં જુઓ – તોફાની સારંગ: એક શ્રાપિત આત્મા)
