પ્રસ્તાવના
માનવ જીવનનો વિકાસ શાળાશિક્ષણથી શરૂ થાય છે, અને એમાં પણ બાલવાટિકા અને પ્રથમ ધોરણનો સમય બાળકના બૌધ્ધિક વિકાસ માટે ખૂબ જ અગત્યનો હોય છે. આ અવસ્થામાં બાળકોનું મન પુષ્પિત બગીચા જેવી તાજગી ધરાવતું હોય છે. આ સમયે તેમને જેટલું વધુ રમવા-રમાડવામાં, ગીતો અને પ્રવૃત્તિઓમાં શીખવવામાં આવે, તેટલું જ વધુ દિરઘકાલિક જ્ઞાનનું બીજ રોપાય છે.
અહીં અમે કેટલીક અવનવી રીતો રજૂ કરીએ છીએ જેનાથી બાળકને સંખ્યાઓ અને શબ્દોની ઓળખ, સમજ અને ઉપયોગમાં આવડત વિકસે.
ભાગ - ૧: સંખ્યાગ્યાન માટે અવનવી રીતો
૧. રમતો દ્વારા શીખવવું
બાળકો રમતમાં સૌથી વધુ શીખે છે. તેમને સંખ્યાઓ શીખવવા માટે નીચેની રમતો ઉપયોગી બની શકે:
સાંખ્યાં વાઘ બકરી – દરેક સંખ્યાને એક પ્રાણી તરીકે રજૂ કરી અને તેમને ક્રમવાર ગોઠવી.
ડાયસ ગેમ – પ્લાસ્ટિક ડાયસ વડે કુલ સંખ્યાઓ કાઢવી અને એટલા રમકડાં કે કાગળના ટુકડા ગોઠવવા.
૨. ગીતો અને કવિતાઓ
“એક છોકરો મારી દુકાન આવ્યો... બે બટાકા લાવ્યો...” જેવી સંગીતભરી પંક્તિઓથી સંખ્યાઓ સરળતાથી યાદ રહે છે.
સંખ્યાઓ પર આધારિત હલકી હસીયાળ કવિતાઓનું વારંવાર પુનરાવૃત્તિ કરવી.
૩. દૈનિક જીવન સાથે સંલગ્નતા
ખોરાક વખતે પુછવું: “તને કેટલી રોટલી જોઇએ?” કે “આયુષી પાસે કેટલા નંગ મીઠાઈ છે?”
દરરોજ દસેય વગાડતા રમકડાં કે વસ્તુઓ સાથે ગણતરી કરવી.
૪. ચિત્રો અને કાર્ડ્સ
દરેક સંખ્યાને પ્રતિનિધિત્વ આપતું ચિત્રકાર્ડ બનાવવું (જેમ કે “૩” માટે ત્રણ આંબા).
રંગબેરંગી કાર્ડ વડે બાળકોની દૃષ્ટિ ખેંચાય છે અને તેમને ગણતરીમાં રસ પડે છે.
૫. જોડી બનાવવી અને મેચિંગ ગેમ
૧ – એક ચોકી, ૨ – બે પેન વગેરે જેવી ચીજોની ઓળખ અને ચિત્ર સાથે જોડાણ કરાવવું.
બે ભાગના કાર્ડ બનાવવી: એકમાં સંખ્યા, બીજામાં ચિત્ર. બાળકોએ યોગ્ય જોડાણ કરવું.
ભાગ - ૨: શબ્દજ્ઞાન માટે અવનવી રીતો
૧. આકાર અને અવાજ આધારિત પદ્ધતિ
શબ્દોના પહેલા અક્ષરના ઉચ્ચારણ પર ધ્યાન આપવું (જેમ કે "અ" માટે "અજગર", "આ" માટે "આમ").
ઍફોનિક પદ્ધતિનો ઉપયોગ: દરેક અક્ષરનો અવાજ અને તેનાથી શરૂ થતા શબ્દો.
૨. સાંભળીને શીખવવાની રીત (ઓરલ રિપીટીશન)
વાર્તાઓ કહો અને બાળકોને પૂછીને વાર્તા ફરી સંભળાવવાનું કહો.
દીવાલ પર છીપાયેલા સામાન્ય શબ્દો જેમ કે “મમ્મી”, “પાણી”, “બસ” વગેરેનું રોજ પઠન.
૩. ચિત્રપુસ્તકો અને ફ્લેશ કાર્ડ્સ
ચિત્રપુસ્તકના sahay થી દરેક ચિત્ર માટે નાનકડો શબ્દ લખેલો હોય.
ફ્લેશકાર્ડ વડે “આ કઈ ચીજ છે?” રમત.
૪. અક્ષર જોડાવાની રમત
નાના અક્ષરોના ટુકડા બનાવી, બાળકોને યોગ્ય ક્રમમાં જોડાવા દેવા (જેમ કે: "મ"+"ક"+"ખ" = "મકખ").
ખાલી જગ્યા ભરવી: "પા_ી" (પાણી).
૫. નાટક અને રોલ પ્લે
બાળકોને નાના વર્તમાન દૃશ્યો enact કરાવવાથી તેઓ શબ્દો બોલતા અને સમજતા શીખે છે.
દુકાન-માટા જેવી નાટ્ય પ્રવૃત્તિ દ્વારા નવા શબ્દોનો ઉપયોગ.
ભાગ - ૩: સંખ્યાગ્યાન અને શબ્દજ્ઞાનની સંયુક્ત પ્રવૃત્તિઓ
૧. સંખ્યા સાથે શબ્દ જોડવો
"ત્રણ ટમેટાં", "પાંચ ચમચી" જેવી પ્રવૃત્તિઓથી બંને જ્ઞાન સાથે જોડાય છે.
કાર્ડ પર લખવું: "2 મીઠાઈ", "1 પાણી" – વાંચવું અને ગણવું બંને આવડે.
૨. જર્નલ લખાવવો
નાના પાના પર બાળકોને “આજે મેં શું જોયું?” લખાવવાનું કહેવું – નાના ત્રણ-ચાર શબ્દો, પછી ટૂંકું વાક્ય.
૩. શબ્દ અને સંખ્યા નું ચિત્રકામ
"3 બિલાડી" લખી અને તેના નીચે ત્રણ બિલાડી દોરાવવી.
“સૂરજ” શબ્દ લખી અને તેને પેલો કરાવવો.
ભાગ - ૪: ડિજિટલ સાધનો અને નવીનતા
૧. શિક્ષણ માટે એપ્સ
"BYJU’s", "Kutuki", "Google Read Along" જેવી બાળમિત્ર એપ્લિકેશનોથી શબ્દજ્ઞાન અને સંખ્યાગ્યાન બંનેમાં સહાય મળે છે.
બાળકોને મારો અભ્યાસ તરીકે ટેબ્લેટ કે મોબાઈલ પર નિયંત્રિત સમયે શીખવા દેવું.
૨. પ્રોજેક્ટર પ્રવૃત્તિ
શાળા પાસે છે તો દીવાલ પર પ્રોજેક્ટરથી સંખ્યાઓના વિડિઓઝ બતાવવાથી દ્રષ્ટિ + શ્રવણ દ્રારા શીખવાય છે.
૩. અનુકરણ શીખવી
શિક્ષક કે વાલીઓ કંઈ બોલે અને બાળકોએ તેને અનુસરીને બોલવું – બહુ અસરકારક રીત.
ભાગ - ૫: અભિગમ અને લાગણીશીલતા
બાળકના શીખવા માટેની ગતિ અલગ હોય છે. તેમને દબાણ વગર શીખવવું.
વધુ વખત પુનરાવૃત્તિ અને પ્રેમભરી ભાષા ઉપયોગ કરવી.
સફળતા પર તરત賞 આપવી – સ્માઈલ સ્ટીકર્સ, તાળી કે પ્રસંશા.
ઉપસંહાર
સંખ્યા અને શબ્દ એ શિક્ષણના બે પાયાના પથ્થરો છે. બાળકને શીખવવા માટે માત્ર પુસ્તકો પૂરતા નથી, પણ આપણું અભિગમ, નવીનતા અને પ્રેમભર્યું વર્તન પણ એટલું જ મહત્વ ધરાવે છે. જો બાળકો આ વિધાઓમાં મજબૂત પાયા બનાવે તો તેમની આગળની શાળાશિક્ષણ યાત્રા સરળ, આનંદદાયક અને અસરકારક બની શકે છે. રાજવીરસિંહ મકવાણા
