ભાગ ૩: અંદર ઊંડે થતી પાટીઓ
> "યાત્રાઓ ભીતરથી શરૂ થાય છે, જ્યારે બહારના દરવાજા બંધ લાગે છે..."
રાતનાં એક વાગ્યાનું વખત હતું. કુલધારાની ટ્રેન નંબર ૦૦૦ હજીયે અટકી હતી. બહાર કોઈ અવાજ નહોતો – સિવાય એક ધબકતી સીટી જે માનસિક સ્તરે વાગતી હતી.
ટ્રેનનો ઇન્જિન હવે જીવનનો કેંદ્ર બન્યો છે. એમાં કોઇ બટન નથી, કોઇ નિયંત્રણ નથી – માત્ર એક બટન: "વિચાર".
> દરેક મુસાફરે એક વાર એને દબાવવું પડે છે – અને ટ્રેન આગળ વધે છે… અંદર તરફ.
સમીર, પોતાના કોચની બારણા સામે ઊભો છે. બહાર અંધારું છે, અંદર પણ. પણ તફાવત એ કે અંદરનું અંધારું હવે વાછટ છે, જીવંત છે.
એ હાથ વડે દરજ્જો ધકેલે છે, અને અંદર પ્રવેશે છે... પોતાનાં બાળકવયના શ્વાસો જેવી જગ્યા – એક એવી જગ્યા જ્યાં દરેક ખોટો જવાબ એના દાદાની તીકાં બોલી જેવી વાગી જાય છે:
> "તું ચુપ શા માટે રહ્યો હતો તેટલી વાર, જ્યારે તને એ કહેવું જોઈએ હતું – જે તને અંદરથી કુંભાળતો હતો?"
સમીર પાંસળીઓ ભીંજાવતો ઊભો છે.
કોઈ અંદરથી કહી જાય છે:
> "તું સાચું ક્યારેય નહોતો... પણ તું ખોટો પણ નહોતો – તું તો બસ, ભૂલાયો હતો."
---
લિના હવે પાટા સાથે બેઠી છે. એના હાથમાં એક ઓછી રંગોની ચિત્રપટ છે. એ દર એક પાંદડું છે – જેમાં એના પપ્પાની આંખો, એના સપનાની તળપદી શ્વાસો અને એક એવું દૃશ્ય કે જ્યાં કોઈ એને "જુઓ" કહે છે – પણ એ અવાજ ભાંગેલો છે.
> "તું એને પ્રેમ કર્યું કે તું એનો અભાવ સહેલું – તફાવત સમજવો એ તારી પ્રથમ યાત્રા છે."
લિનાએ ચિત્રની પાછળ લખેલું છે:
> "મને આજે પણ લાગેછે કે હું આખું જીવન કંઈક શોધી રહી છું જે ક્યારેય ગુમાયું નહોતું – એ તો હું જ હતી."
---
યુસુફ હવે એક નવો વાદ્ય વજાવે છે – એ કોઈ પિયાનો નથી, એ સ્વાસ અને મૌનથી બનેલું છે. એનું નામ છે: મૂળગાન.
દરેક શબ્દની ઊંચાઈ મજબૂત થાય છે જેમ એ પોતાનું નામ બોલે છે:
> "યુસુફ – એ વ્યક્તિ કે જેના ગીતોનું અર્થ તેના બોલાવા પહેલા જ લોકો નક્કી કરી લેતાં."
એ લખે છે:
> "મારું પ્રથમ ગીત એનું સાર્થક હતું... જે કોઈએ ક્યારેય સાંભળ્યું ન હતું."
એ શ્વાસે દરેક સૂર વગાડે છે:
> 🎵 "તમે જ્યારે મને ભૂલી ગયા હતા, ત્યારે હું પોતાને યાદ કરતો રહ્યો..."
---
સદાફ એક અદૃશ્ય પાત્ર વચ્ચે ઊભી છે. અંદર ગૂંજી રહેલી પધરેલી વાતો, ઉંધાવેલું હ્રદય અને દીકરી માટે લખાયેલું એ પત્ર – જે ક્યારેય મોકલાયું ન હતું.
> "મારી અંદર એક પંખી હતું... એ દારૂણપણે જડ થઈ ગયું, કારણ કે હું કદી ઊડી શકી નહિ."
સદાફ હવે એ પંખી માટે ગોંથણ કરવાનું શરુ કરે છે. દરેક રેશમનો તાંતો હવે સાચું પતંગ બને છે. હવે એ લખે છે:
> "મારે એ કહેવું છે, હું હવે તને ગુમાવતી નથી... હું તને જીવતી જઈ રહી છું."
---
મિસ ધવન હવે પોતાની જાતને એક દોરડીમાંથી ઘસી રહી છે – એક એવી દોરડી કે જેમાં દર વર્ષે એક વિદ્યાર્થી ગુમ થતો રહ્યો.
એ હાથમાં એક દોર ધરાવે છે – જેમાં દરેક ગાંઠ એના ભુલાયેલા પ્રશ્નોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે:
> "શું હું ખરેખર કોઈને સમજાવી શકી કે સમજવા જેવું શું હતું?"
એ લખે છે:
> "શિક્ષણ એ નથી જે તમે આપો છો... એ છે જે તમે રોકો છો."
---
પંડિત નારણદાસ હવે કશું બોલતા નથી. એ હવે એક દર્પણ છે. એમાં દરેક મુસાફર પોતાને જુએ છે – પણ એ જોવાનું એનું નથી, એ છે – એમના ભૂતકાળનું પ્રતિબિંબ.
> "મારા શબ્દો હવે મારા નથી... એ બધા તમારાથી બનેલા છે."
ટ્રેન હવે ધબકતી છે...
એક અવાજ ઉદભવે છે – ટ્રેનના દરેક પાટા પર લખાયેલા શબ્દો બોલવા લાગે છે:
> "તમારા પગલાંનો અવાજ હવે અંદરનો જ સંગીત છે. તમારે હવે થોડું ઊંડું ઊતરવું પડશે."
ટ્રેન હવે નબળા અવાજ સાથે આગળ વધે છે – જાણે કોઈ પાટા પર ચીસ કરતો શ્વાસ ચાલી રહ્યો હોય.
દરેક કોચ હવે અંદરથી ધબકે છે – પણ એ ધબકાવ ન સ્પંદન છે, ન ઈમોશન… એ છે એક એવું તાણ જે સતત પળે પળે ગુંજે છે, પણ કદી ઊંચે ન બોલાય.
સમીર હવે ટ્રેનની બહારના બરાબર કાટમાળવાળા બારણામાં ઉભો છે. એ બારણું એવા ઘરમાં લઈ જાય છે જ્યાં શાંતિ બહુ બોલી હતી, પણ સમજણા કદી પહોંચી નહોતી.
એ ઘરના અંદર ઘડિયાળ છે – એની ટકટક એના પપ્પાની ટીકાને સમાન લાગે છે:
> "શબ્દોથી નહીં, શરમથી જીવવું શીખ."
સમીર એ ઘડિયાળ ઊંડી આંખે જુએ છે. ઘડિયાળ તૂટી નથી – પણ સમય અંદર અટવાઈ ગયો છે.
> "એ ઘડિયાળ જેવી હતી મારી ચુપ... ચાલતી રહી, પણ બધું અંદર જ રખાવતી રહી."
એ હવે સમજવા લાગે છે કે જે વાક્ય તેને શરમમાં વસાવ્યું, એજ વાક્ય એની અંદર બોલી શકે એવું એક ખૂણું થઈ ગયું છે.
---
લિના હવે એક ખુલ્લા મેદાનમાં છે – જ્યાં લાલ રંગના ધૂંધાળું પડછાયાઓ રમે છે. એ રમતાં નથી… એ છૂપાવામાં માની રાખે છે.
એ એક અવાજ સાંભળે છે:
> "તું જ્યારે હસી હતી… એ મારી અંદર અંધારું કરી ગયેલી હતી."
એ અવાજ તેના નાનપણના મિત્રનો છે – જેને એ એક દિવસ પછી પાછું જોવી નહોતી. એ બાળક એની અંદર રહી ગયેલું છે… અને હવે એ પાંજરમાંથી બહાર આવવા માગે છે.
> "મારી ક્ષમા એ નથી કે હું ભુલાઈ ગયો… મારી ક્ષમા એ છે કે તું હજુ જીવી રહી છે."
---
યુસુફ હવે એક બંધ હોલમાં છે – જ્યાં દરેક દિવાલ એક માઉથપીસ જેવી છે. એ માઉથપીસ કશું બોલતા નથી… પણ એના અંદર અવાજો ભરેલા છે – એવા અવાજો જે તરબતર કર્યા છે.
> "જ્યારે મેં તું ગુમાવ્યું, ત્યારે હું તું થવાનો પ્રયત્ન કર્યો."
એ હવે પોતાનો પોતાને સંભળાવવાનો પ્રયાસ કરે છે – કોઈ મેટાફોન વગર, કોઈ મંચ વગર… માત્ર એની અંદરની તાળમાંથી.
> "જે શબ્દ હું સંગીતમાં છૂપાવતો, એ કદાચ ચીસ હતા… પણ મારે એને સ્વીકારવા ગાવું પડ્યું."
---
સદાફ હવે પોતાને પત્ર લખે છે. એ પત્ર કોઈને મોકલવાનું નથી – પણ દરેક શબ્દ એવું લાગે છે કે પુત્રીના નમકના જમાવણમાં ભળી રહ્યો છે:
> "તારું નામ બોલવું એ ભય હતો… પરંતુ એ નામ ચૂપચાપ બોલવાનું શીખવું એ મારી માતૃત્વની છેલ્લી રીત હતી."
એ પત્રની લાઇન છે:
> "મારે તને હવે કહું નથી… મારે તને હવે સાંભળું છે."
---
મિસ ધવન હવે એક જૂની સ્કૂલના કCorridorમાં જાય છે. અંદર દર દરજ્જો એક ભૂલેલી હાજરી છે.
> "શિક્ષણ એ નથી જે મેં કહ્યું… એ છે જે મેં નથી પૂછ્યું."
એ હવે દર દરજ્જો ખોલે છે, અને દર કાચેનું દરવાજું હવે એક બાળકના મૌન પ્રતિભાવ જેવું લાગે છે – કોઈ બોલે નહીં, પણ બોલાવ્યું હોય એવું લાગે.
---
પંડિત નારણદાસ હવે કોઈ નહીં છે – એ માત્ર ધ્વનિ છે.
એ લખે છે:
> "જ્યાં અવાજ થંભે છે, ત્યાંથી યાત્રા શરૂ થાય છે."
ટ્રેન whistle નહિ ફૂંકે… એ હવે એક પવન બની ગયો છે, જે અંદરના પાંજરને ખોલી જાય છે
ટ્રેન હવે ફરી એક વાર એક ગર્ભગૃહ જેવા કોચમાંથી પસાર થાય છે – જ્યાં ઊંચા પડછાયા ધીમેથી લંબાતાં જાય છે, અને અંદરથી ચીસ જેવી ઊંચી શ્વાસ બહાર આવે છે.
આ પળ એવી છે, જ્યાં કોઈ સંવાદ નથી… માત્ર પોતાનો પડછાયો છે. પણ એ પણ જાણે પોતાનું નથી લાગતું.
સમીર એક ખૂબ ઊંડા કાચ સામે ઊભો છે. એ કાચ એના વ્યક્તિત્વ જેવો છે – સ્પષ્ટ પણ અસ્પષ્ટ. એ પોતાનું પ્રતિબિંબ જુએ છે, પણ એમાં કોઈ આંખો નથી.
> "જ્યારે તમે ઘણા વર્ષ સુધી કોઈ રદ કરેલી ઓળખ સાથે જીવશો, ત્યારે પોતે કોણ છો તે ભૂલી જશો."
એ પોતાની છાયા પર હાથ મૂકે છે – અને એ છાયા હવે એના કરતાં ઊંચી લાગે છે. સમીર હવે એના છાયા સાથે સંવાદ શરૂ કરે છે:
છાયા: "તમે કેટલાં વખત એ કહ્યું, જે તમારું નહોતું?"
સમીર: "જ્યારે ખોટું સાચું લાગતું હતું, ત્યારે..."
છાયા: "તો હવે સાચું ક્યાં છે?"
સમીર હળવો થવા લાગે છે – જાણે પડછાયાની અંદર જીવેલી વર્ષોની ચીસ હવે અવાજ પામી રહી છે.
---
લિના એક નાનકડા પાંજરામાં બેઠી છે – એ પાંજરું એના ભૂતકાળના અમુક સંબંધોનું બનેલું છે. તેમાં દર દરવાજે એક જૂની યાદિ છે – જેમણે એને કોઈકના સપનાનું સાથવાન મનાવ્યું હતું, પણ પોતાનું સ્વપ્ન ક્યારેય પૂછ્યું નહોતું.
એ એક પાંજરું ખોલે છે – અંદર એક નોટબુક છે:
> "મને એવા સંબંધો મળ્યાં જેમણે મને પ્રેમ કર્યો... પણ પ્રશ્ન કદી પૂછ્યો નહિ."
એ નોટબુકની અંદર લખેલું છે:
> "તું કેટલીવાર પોતાની ખુશી કંઈક બીજાની ખોટમાંથી શોધી છે?"
એનો જવાબ: બહુ વાર.
---
યુસુફ હવે પિયાનો સામે નથી… એ એક ખુલ્લી જગ્યાએ ઊભો છે – જ્યાં બધું સૂનું છે. એ જગ્યા એના અંદરના એકલા મંચ જેવી છે. ત્યાં કોઈ નથી, પણ એક અવાજ છે:
> "તું તારો અવાજ નહીં, તારી છલકાતી ભીતરતા ગાવા માંગતો હતો."
એ હવે પોતાનું પિયાનો ખોલે છે – પણ તેમાં ચાવીઓ નથી. માત્ર ખાલી જગ્યા છે, જેમ કે એ કહેવું છે:
> "શબ્દોથી આગળ પણ કંઇક હોય છે... જે માત્ર ઊંડો શ્વાસ બનાવી શકે છે."
એ શ્વાસ ભરીને કહેશે:
> "હું હવે બોલીશ નહિ… પણ હું હવે છુપાવતો પણ નહિ."
---
સદાફ હવે દીકરીના જૂના રમકડાં સાથે બેઠી છે. દરેક રમકડું એના અંતરની કોઈ ભૂલ કે વેદનાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
એક નાનકડું ટેડીબિયર એના ગળે વળગી જાય છે. અંદરથી અવાજ આવે છે:
> "તું એને ગુમાવી નથી… તું એને અંદરથી જીવતી રહી છે."
સદાફ હવે એક નવી રમત શરૂ કરે છે – એ પોતાનું માતૃત્વ ફરીથી વિચારી રહી છે. હવે એ કંઇક લખે છે:
> "તું નદી હતી… જે ક્યારેય આગળ વહી નહિ શકી, કારણ કે દરિયાની ભીતિ રોજે રોજ ઊંડાઈ ગઈ હતી."
---
મિસ ધવન હવે એક પાટીયા સામે ઊભી છે – જ્યાં દરેક કળમ ઘસાઈ ગઈ છે. એ પાટીયા હવે કાળી નથી – એ ધૂંધળી સફેદ છે, જેમા ભૂલાયેલા અભ્યાસ લખાય છે.
એ પાટીયા પર લખે છે:
> "મને શિક્ષક બનવાનું નહોતું... પણ કોઈકના નમ્ર મૌનને અવાજ આપવો હતો."
એ પછી લખે છે:
> "એ શિક્ષણ નથી જે તમે આપી શકો – એ છે જે તમે આગળ લઈ જઈ શકો."
---
પંડિત નારણદાસ હવે ટ્રેનની અંદર દેખાતા નથી – પણ દરેક પાટા જે ટ્રેનમાંથી પસાર થાય છે તેમાં તેમનું છબીપાત્ર બન્યું છે.
> "હું હવે દર્શન નથી... હું અંતરની સીટી છું – જે કોઈ સાંભળે નહિ, પણ દરેક અંદર વાગે છે."
ટ્રેન હવે આગળ વધી રહી છે...
દરેક મુસાફર હવે પોતાનો પડછાયો જોયા પછી એ સમજવા લાગ્યો છે કે –
છાયા જે પાછું નહીં વળે, એ નથી કે એ ગુમાઈ ગયું...
એ છે – એમાંના કંઈક આપણાંમાંથી છૂટી ગયેલું છે.
> “અંદરના અંધારાથી જે પ્રકાશ નીકળી શકે, એ જ સાચું છાયાસૌંદર્ય છે.”
સમીર પોતાને પાંજરમાંથી બહાર ખેંચવા લાગ્યો છે.
લિના હવે એ યાદોને પાછા જોઈ રહી છે – જે ક્યારેય વિદાય લીધી જ નહોતી.
યુસુફ અવાજ વગરનો સંગીત રચી રહ્યો છે.
સદાફ પોતાની પુત્રીમાં પોતાનું અસ્તિત્વ શોધી રહી છે.
મિસ ધવન શિક્ષણથી આગળની સંવેદના તરફ વળી રહી છે.
અને પંડિત નારણદાસ... હવે તેઓ કોઈ એક પાત્ર નથી.
તેઓ હવે ટ્રેનના દરેક પાટા પર આંતરિક યાત્રા બની ચુક્યા છે.
---
ટ્રેન whistle નહિ ફુંકે... પણ દરેક શ્વાસ હવે એ જ શ્રુતિ છે.
અંતરપાટ થોડીક મૌન પંક્તિઓ તરફ વળે છે...
“અંતે, ટ્રેન આગળ વધતી રહી... પણ મુસાફરો پہلی વાર પોતાની અંદર ઊભા રહ્યા.”
> તેઓ હવે મુસાફર નહોતા...
તેઓ એ પાટા હતા — જે તૂટતાં તૂટતાં પણ, કોઈ અજાણેલી ગંતવ્ય માટે પોતાની ધબક સાથે જીવી રહ્યા હતા.
અન્ય કોઈ પણ અવાજની જેમ નહીં… આ અનુભાગ એક એવો દૃશ્ય છે જ્યાં અવાજો પાંજરામાં બંધ છે.
ટ્રેન હવે એક એવું કોચ પાર કરે છે, જ્યાં અંદર બધું લખાયેલું છે – પણ કાગળ દેખાતા નથી.
દરેક દીવાલ, પાંજરો, પડછાયો, દરવાજો, ખિડકી… દરેક જગ્યાએ કંઈક લખાયું છે – પણ તે વાંચી શકાયું નથી. કારણ કે એ મૌનમાં લખાયેલી પંક્તિઓ છે.
---
સમીર હવે એક છાપખાનાની અંદર ઊભો છે – જ્યાં દરેક પત્ર નથી છપાતો, પણ છુપાતો. એ દર દરજ્જે જોય છે કે કેટલી વખત એ પોતાના મૌનને શબ્દમાં ફેરવવાનો પ્રયાસ કર્યો – પણ દર વખત કોઈ બોલી ગયો:
> “શું કહે છે?”
અને એ તરત જ ચૂપ રહી ગયો.
આજ એ સામે એક કાગળ છે – જેમા લખાયું છે:
> "તું જે કંઈ કહેવું હતું, એ તારે નહીં કહેવું હતું… એ તો બસ તારા મૌનમાં Already scream કરી ચૂક્યું હતું."
એ આખરે આજે પોતાનું પહેલું લખાણ લખે છે – એક સાફ સફેદ પાનાં પર. એ પંક્તિ નથી… એ શ્વાસ છે:
> "હું હવે લખી રહ્યો છું… પણ કોઈ વાચક માટે નહીં. માત્ર મારા માટે."
---
લિના હવે એક પુસ્તકાલયમાં બેઠી છે – પણ એમાં એક પણ પુસ્તક નથી. દરેક ખાલી કવર એના કોઈક જૂના સંબંધનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
એ એક શેલ્ફ પરથી ખાલી પુસ્તક લઈ આવે છે, અને એને ખોલે છે. અંદર એક વાક્ય છે:
> "તું જે ચુપ રહી ગઈ એ દિવસ, એ જ તારા જીવનનો સૌથી મોટો અવાજ હતો."
લિનાને એ વાંચીને રડૂં આવે છે – પણ એ જાણે એ રડવું પાંદડાની શાઈ બની જાય છે.
એ હવે એ પાંદડું બંધ કરે છે અને લખે છે:
> "મારા મૌનનાં પાને હવે હું પણ સાક્ષી છું."
---
યુસુફ હવે એક મ્યુઝિક સ્ટુડિયો જેવો સ્થિતીમાન અંદર પ્રવેશે છે – જ્યાં દરેક વાદ્ય મૌન છે, છતાં તેમાંથી ધ્વનિ ઊભી થાય છે.
એ એક ખાલી મ્યુઝિક પેજ સામે બેઠો છે. એને કોઈ સાદ નથી… પણ એને એક મૌન સંગીત ગૂંજતું લાગે છે.
> "જ્યાં શબ્દો થાકી જાય, ત્યાં મૌન ગીત બની જાય."
યુસુફ એ ગીત લખે છે:
🎵 "તારી શ્વાસોમાં હું છૂપાયો છું, બોલું નહિ – પણ તને ગાઉં છું…"
---
સદાફ હવે પોતાના મનની ડાયરી ખોલે છે. એ ડાયરી કોઈ વખતે ભયથી લખાતી હતી, હવે એ સાહસથી ભરાઈ રહી છે.
> "મારે જે ક્યારેય ન કહ્યું, એ હવે લખાઈ જાય એ પહેલાં… હું મારી જાતને સ્વીકારી લઉં."
એ લખે છે:
> "મારું મૌન એનો ભાગ છે – જેમ હું માતા છું, એમ હું મારી જાત માટે એક પુત્રી પણ છું."
---
મિસ ધવન હવે પોતાનો પહેલો વિદ્યાર્થીઓથી ભરેલો વર્ગ જોય રહી છે – જે બોલતા નથી, પણ દર એકની આંખોમાં પ્રશ્ન છે.
એ કાગળ આપે છે – અને લખાવે છે:
> "તમારું સૌથી ઊંડું મૌન લખો. એ જવાબ નહિ હોવો જોઈએ… એ તમારું અંતર હોવું જોઈએ."
---
પંડિત નારણદાસ હવે એક પત્ર બની ગયા છે.
> "જે દિવસે તમે પોતાનું મૌન વાંચી શકો – એ દિવસ તમારું નવીન જન્મદિવસ છે."
ટ્રેન whistle નહિ ફૂંકે… હવે દરેક શ્વાસ એ જ પંક્તિ બની ગઈ છે.
