પશુપાલન (Animal Husbandry) એ ખેતી સાથે સંકળાયેલ એક મહત્વપૂર્ણ વ્યાવસાયિક પ્રવૃત્તિ છે, જેમાં પશુઓની સંભાળ, સંવર્ધન અને ઉત્પાદકતા વધારવા માટેની પ્રક્રિયાઓ શામેલ હોય છે. તેમાં ખાસ કરીને દૂધ, માંસ, ઊન અને અન્ય પશુપેદાશોના ઉત્પાદન માટે પશુઓને ઉછેરવામાં આવે છે.
પશુપાલનના મુખ્ય પ્રકારો:
1. દૂધ ઉત્પાદન માટે પશુપાલન – ગાય, ભેંસ વગેરેનું ઉછેર.
2. માંસ માટે પશુપાલન – બકરા, કકડા, કળો, ડૂંકા વગેરે.
3. ઊન માટે પશુપાલન – મુખ્યત્વે ભેડ માટે.
4. મજૂરી માટે પશુપાલન – ઘોડા, ઊંટ, ગાંડો જેવા પશુઓ.
5. અંડા ઉત્પાદન માટે પાળતુ પક્ષીઓ – મુરગીઓ, બતક વગેરે.
પશુપાલનના લાભો:
કિસાનને વધારાનો આવક સ્ત્રોત મળે છે.
ખાતરના રૂપમાં ગોબરનો ઉપયોગ થાય છે.
દૂધ, ઘી, લસી વગેરે ઘરેલુ ઉપયોગ માટે મળે છે.
પશુપાલન દ્વારા રોજગારના નાણા પણ ઊભા થાય છે.
પશુપાલનમાં ધ્યાન રાખવાની બાબતો:
યોગ્ય આહાર અને પાણી.
સમયસર રસીકરણ.
સાફસફાઈ અને રહેઠાણની યોગ્ય વ્યવસ્થા. -獸ચિકિત્સક તપાસ અને સારવાર.
દૂધ ઉત્પાદન માટે પશુપાલન કરવું એ ખેતી સાથે આવક વધારવાનો એક શક્તિશાળી માર્ગ છે. ગુજરાત અને ભારતના અનેક ભાગોમાં દૂધ ઉત્પાદન એક મુખ્ય વ્યવસાય છે. નીચે દૂધ ઉત્પાદન માટેનો માર્ગદર્શક માહિતી આપેલ છે:
---
🐄 દૂધ ઉત્પાદન માટે પશુપાલન – માર્ગદર્શિકા:
1. યોગ્ય પશુની પસંદગી:
દૂધ ઉત્પાદનમાં સફળ થવા માટે હાઇ-યીલ્ડ (ઉચ્ચ ઉત્પન્ન આપતી) જાતિ પસંદ કરવી જરૂરી છે.
✅ ઉચ્ચ દૂધદાયક જાતિઓ:
ગાય માટે:
સારદ્ધા (સાહીવાળ)
ગિર
જર્સી (Jersey)
હોલસ્ટિન ફ્રીઝિયન (HF)
ભેંસ માટે:
મુર્રા
જાફરાબાદી
મેહસાણા
2. રહેઠાણ વ્યવસ્થા:
પશુઓને ચોમાસા, ઉનાળામાં સુરક્ષિત અને હવા વ્હેતી શેડ આપવો જોઈએ.
દરરોજ શેડની સફાઈ કરવી.
પશુઓને સૂકું અને આરામદાયક સ્થાન આપવું.
3. ખોરાક અને પોષણ:
દૂધ ઉત્પાદક પશુ માટે યોગ્ય અને સંતુલિત આહાર ખૂબ જ અગત્યનો છે.
✅ આહારનો સમાવેશ કરો:
હરી ઘાસ (નેપિયર, લૂસર્ન)
સૂકો ઘાસ (કરસદ પાખ)
ખલ (સરીયાળ, ડાંગરી)
ખોળ (મગફળી, તલ)
મિનરલ મિશ્રણ અને ખોરાકમાં ચોખ્ખું પાણી
4. દૂધારૂ વ્યવસ્થાપન:
દૂધ દોહિત વખતે હાથ સાફ રાખો.
દૂધ દોહ્યા પછી સ્તનને ગરમ પાણીથી ધોઈ અને દવા લગાવવી.
રોજ બે વખત ચોક્કસ સમય પર દૂધ દોહો.
5. રોગપ્રતિકાર અને આરોગ્ય:
સમયસર રસીકરણ (FMD, HS, Brucellosis વગેરે).
ડીવોર્મિંગ (કૃમિ નિયંત્રણ) દર 3-4 મહિનામાં.
પશુની ત્વચા અને આંખ, નાકમાં અસાધારણ લક્ષણો દેખાય તો તરત兽ચિકિત્સક સંપર્ક કરો.
6. આવક અને બજાર:
દૂધના સીધા વેચાણ, ડેરી સાથે કરાર અથવા સહકારી મંડળીમાં વેચાણ.
ઘી, છાસ, દહીં, પનીર જેવી વસ્તુઓ બનાવીને વધારાની આવક મેળવી શકાય છે.
7. સરકારી સહાય અને યોજનાઓ (ગુજરાત/ભારત):
પશુપાલન માટે લોન (નાબાર્ડ દ્વારા)
પશુ બીમા યોજના
પશુ આહાર સબસિડી
દૂધ ઉત્પાદન માટેના તાલીમ કાર્યક્રમો
પશુની જાળવણી
1. આહાર (ખોરાક)
પશુને પોષણયુક્ત ખોરાક આપવો જોઈએ જેમ કે ઘાસ, ચારો, દળિયા, ખલ, ઊંઘા વગેરે.
શાકાહારી પશુઓ માટે દરરોજ તાજું અને શુદ્ધ પાણી જરૂરી છે.
આયર્ન, કેલ્શિયમ, વિટામિનવાળું પૂરક ખોરાક (supplements) આપવો.
2. આવાસ (રહેઠાણ)
પશુશાળાનું માળખું સૂકું, સ્વચ્છ અને હવા જવાવાળું હોવું જોઈએ.
વરસાદથી બચાવ માટે છતનું યોગ્ય આયોજન.
સારી નિકાસની વ્યવસ્થા રાખવી (ગંદુ પાણી ન જમાવાય).
3. સ્વચ્છતા
પશુને નિયમિત રીતે સાફ કરવું.
પશુશાળાને દરરોજ સાફ કરવી.
દૂધ આપતાં પશુના થણો ધોઈને દૂધ કાઢવું.
4. આરોગ્ય જાળવણી
પશુને સમયસર રોગપ્રતિકારક ટીકાઓ આપવું (જેમ કે ગુલ્ખીલ, લંખણ ખોર, વગેરે).
કોઈપણ બિમારીના લક્ષણો દેખાય તો તરત વેટરિનરી ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરવો.
સમયાંતરે વર્મોનો ઈલાજ કરવો.
5. પ્રજનન અને સંભાળ
આરોગ્યવંતી નર અને માદા પશુઓમાંથી પ્રજનન કરાવવું.
ગર્ભાવસ્થામાં ખાસ કાળજી રાખવી (વિશેષ ખોરાક, આરામ, ઇલાજ).
6. કામદારો માટે માર્ગદર્શન
પશુપાલકને યોગ્ય તાલીમ આપવી.
પશુ સાથે હિંસાપૂર્વક વર્તવું નહીં.
પશુનો ખોરાક (Animal Feed) એ મહત્વપૂર્ણ વિષય છે કારણ કે યોગ્ય અને પોષણયુક્ત ખોરાક પશુના આરોગ્ય, ઉત્પાદન (દૂધ, માંસ, કામદક્ષતા) અને લાંબી આયુષ્ય માટે અનિવાર્ય છે.
અહીં મુખ્યત્વે દૂધ આપતા પશુઓ (જેમ કે ગાય અને ભેંસ) માટે ખોરાકના પ્રકારોની માહિતી આપી છે:
🔹 1. હરી ઘાસ (Green Fodder)
નેજા, જુવાર, લસણઘાસ, અજબર, વરાલી વગેરે.
વિટામિન A અને પાણીની માત્રા વધારે હોય છે.
પશુના પાચનતંત્ર માટે ઉત્તમ.
🔹 2. સૂકો ઘાસ (Dry Fodder)
ઘઉં-જવારના વાળા, જુવારની ભૂસ, ઘાસ સુકવીને.
તંતુવાળું હોય છે, પણ પોષણ ઓછું હોય શકે છે.
હમણાંના ચારો ન મળતો હોય ત્યારે ઉપયોગી.
🔹 3. ઘટક ચારો (Concentrates)
ઊંઘા, મકાઈ, ખલ (કેળખલ, તીળખલ, કપાસખલ), દળિયા, ઘઉંની ચૂરી.
ઊંચું પોષણ મૂલ્ય ધરાવે છે.
દૂધ ઉત્પાદન વધારવા માટે મહત્વપૂર્ણ.
🔹 4. મિનરલ મિક્સ અને વિટામિન પૂરક
કેલ્શિયમ, ફોસ્ફરસ, વિટામિન A, D, E વગેરે પૂરક.
દૂધના ગુણવત્તા, થણનો આરોગ્ય અને ગર્ભાવસ્થા માટે મહત્વપૂર્ણ.
---
🔹 5. પાણી
દરરોજ પૂરતું અને તાજું પાણી આપવા ખુબ જરૂરી છે.
દૂધ આપતા પશુઓ માટે 40–60 લિટર પાણી દરરોજ જરૂરી થઈ શકે છે.
---
🔹 ઉદાહરણરૂપ ખોરાક યોજના (દૂધ આપતી ગાય માટે)
(આ માત્ર સરેરાશ ઉદાહરણ છે, પશુના વજન, દૂધ ઉત્પાદન અનુસાર ફેરફાર થાય)
ખોરાક પ્રકાર માત્રા (દરરોજ)
હરી ઘાસ 15-20 કિ.ગ્રા
સૂકો ઘાસ 5-6 કિ.ગ્રા
દાણો (Concentrates) 4-6 કિ.ગ્રા (દૂધના પ્રતિ લિટર દાણો વધારવો)
મિનરલ મિક્સ 50 ગ્રામ
પાણી 40-60 લિટર
