ભગવાનની લીલા અને ભક્તની શ્રદ્ધા
"यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः।
ज्ञानाग्नि दपिते सर्वे दुष्यन्ते तस्य वर्तते।।"
નિઃસ્વાર્થ, જ્ઞાન અને ઈશ્વર પ્રત્યેની ભક્તિના મહત્વ પર છે, જે સાચી સફળતા અને શાંતિ મેળવવા માટે જરૂરી છે. સ્વાર્થી ઇચ્છાઓ દૂર કરીને અને જ્ઞાનના માર્ગે ચાલીને, વ્યક્તિ પોતાનું જીવન શુદ્ધ કરી શકે છે અને દૈવી આશીર્વાદ આકર્ષિત કરી શકે છે.
એક નાનકડા નગરમાં શાંતિનગર નામનું એક સમૃદ્ધ ગામ હતું. આ ગામમાં રહેતા હતા ધનવાન સેઠ વિશ્રામભાઈ, જેમનું ઘર ગામના મધ્યમાં આવેલા એક પ્રાચીન મંદિરની નજીક હતું. આ મંદિર ભગવાન જગન્નાથને સમર્પિત હતું, જ્યાં દરરોજ ભક્તોની ભીડ ભગવાનના દર્શન અને ભજન-કીર્તન માટે એકઠી થતી. મંદિરના પૂજારી, શિવશંકર, એક નિષ્ઠાવાન ભક્ત હતા, જેમનું જીવન ભગવાનની સેવામાં અર્પિત હતું. દરરોજ સવાર-સાંજ તેઓ ભગવાનની આરતી, ભજન અને કીર્તનનું આયોજન કરતા, જેની મધુર ધ્વનિ આખા ગામમાં ગુંજતી.
એક રાત્રે, એકાદશીનો પવિત્ર દિવસ હતો. શિવશંકરે મંદિરમાં રાત્રિ જાગરણનું આયોજન કર્યું હતું. ભક્તોના ટોળે ભજન-કીર્તનમાં ભાગ લીધો, અને મંદિરની ઘંટડીઓ, ઝાંઝ અને ભક્તોના ગીતોનો અવાજ આખા ગામમાં ગુંજી રહ્યો હતો. પરંતુ આ અવાજથી વિશ્રામભાઈની નીંદ ખોરવાઈ ગઈ. તેમનું ઘર મંદિરની નજીક હોવાથી, ભજનનો અવાજ તેમના શયનખંડ સુધી પહોંચતો હતો. આખી રાત તેઓ બેચેન રહ્યા, અને સવારે ઊઠતાં જ તેમનો ગુસ્સો સાતમા આસમાને પહોંચી ગયો.
સવારે વિશ્રામભાઈ ગુસ્સાથી ભરેલા મંદિરે પહોંચ્યા અને શિવશંકરને બૂમો પાડીને બોલ્યા, “આ શું તમાશો ચલાવ્યો છે? આખી રાત ભજન-કીર્તનના અવાજે મારી નીંદ હરામ કરી નાખી! આ બધું શું છે?”
શિવશંકરે શાંતિથી જવાબ આપ્યો, “સેઠજી, ગઈ રાત એકાદશી હતી. ભગવાન જગન્નાથના ભક્તો રાત્રિ જાગરણ અને કીર્તનમાં લીન હતા. આ તો ભગવાનની ભક્તિનો પ્રસંગ છે.”
વિશ્રામભાઈએ ગુસ્સામાં કહ્યું, “ભક્તિ-શક્તિ કરો છો, તો શું અમારી નીંદ બગાડશો? સારી ઊંઘ વગર માણસ કેવી રીતે કામ કરે? કામ નહીં, તો કમાણી નહીં; અને કમાણી નહીં, તો ખાવું શું?”
શિવશંકરે હળવું સ્મિત કરીને કહ્યું, “સેઠજી, ખવડાવે તો એ જ ખવડાવનાર છે.”
વિશ્રામભાઈએ ઉશ્કેરાઈને પૂછ્યું, “કોણ ખવડાવે છે? શું તમારા ભગવાન આવીને ખવડાવશે?”
શિવશંકરે શાંતિથી જવાબ આપ્યો, “અરે, એ જ તો ખવડાવે છે.”
વિશ્રામભાઈ હસી પડ્યા અને બોલ્યા, “શું ભગવાન ખવડાવે છે? અમે કમાઈએ છીએ, તો જ ખાઈએ છીએ. આ બધી જૂની વાતો ન કરો.”
શિવશંકરે દૃઢતાથી કહ્યું, “સેઠજી, તમારું કમાવું અને તમારી પત્નીનું રસોઈ બનાવવું, આ બધું નિમિત્ત માત્ર છે. ખરેખર ખવડાવનાર અને સૌનું પાલન કરનાર તો એ જગન્નાથ ભગવાન જ છે.”
વિશ્રામભાઈનો ગુસ્સો વધ્યો. તેમણે ઉડાઉ જવાબ આપ્યો, “પાલનહાર-વાલનહારની વાતો ન કરો! આ બધી આદમજમાનાની વાતો છે. શું તમારું ભગવાન દરેકના ઘરે જઈને ખવડાવે છે? અમે કમાઈએ છીએ, તો જ ખાઈએ છીએ.”
શિવશંકરે નમ્રતાથી કહ્યું, “સૌને એ જ ખવડાવે છે.”
વિશ્રામભાઈએ હાંસી ઉડાવતાં કહ્યું, “અમે તો એનું ખાતું નથી.”
શિવશંકરે ગંભીર થઈને કહ્યું, “જો ન ખાઓ, તો એ મારીને પણ ખવડાવે છે.”
વિશ્રામભાઈએ પડકાર ફેંકતાં કહ્યું, “પૂજારીજી, જો તમારા ભગવાન મને ચોવીસ કલાકમાં ખવડાવી ન શકે, તો તમારે આ ભજન-કીર્તન હંમેશ માટે બંધ કરવું પડશે!”
શિવશંકરે શાંત ચિત્તે જવાબ આપ્યો, “સેઠજી, હું જાણું છું કે તમારી પહોંચ ઘણી ઊંચી છે, પણ ભગવાનના હાથ તો એથી પણ લાંબા છે. જ્યાં સુધી એ ન ઈચ્છે, ત્યાં સુધી કોઈનું એક વાળ પણ વાંકું નથી થઈ શકતું. ચાલો, આજમાવી જુઓ.”
વિશ્રામભાઈનો પડકાર
વિશ્રામભાઈના મનમાં શિવશંકરની નિષ્ઠાને પરખવાનો વિચાર આવ્યો. તેમણે નક્કી કર્યું કે તેઓ એવી જગ્યાએ જશે જ્યાં ભગવાનની લીલા ખરેખર પરખાઈ શકે. બીજા દિવસે, તેઓ ગામની બહાર એક ગાઢ જંગલમાં ગયા. ત્યાં એક વિશાળ વડના ઝાડની ઊંચી ડાળ પર ચડીને બેસી ગયા. તેમના મનમાં વિચાર હતો, “હવે જોઈએ, આ જંગલમાં કોણ આવીને મને ખવડાવે છે? ચોવીસ કલાક પછી પૂજારીની હાર થશે, અને આ ભજન-કીર્તનની ઝંઝટ હંમેશ માટે ખતમ થશે.”
ભગવાનની લીલા
થોડીવાર પછી, એક અજાણ્યો મુસાફર તે વડના ઝાડ નીચે આવ્યો. તેણે ઝાડની છાયામાં થોડો આરામ કર્યો, પોતાનું થેલું ખોલીને પાણી પીધું, અને પછી ઊભો થઈને ચાલવા લાગ્યો. પરંતુ એક થેલો તે ઝાડ નીચે જ ભૂલી ગયો – અથવા કદાચ ભગવાનની ઇચ્છાથી જ તે ત્યાં છોડી ગયો. શું એ મુસાફર ભગવાનની પ્રેરણાથી આવ્યો હતો, કે પોતે ભગવાનનું સ્વરૂપ હતું? એ તો ભગવાન જ જાણે!
થોડીવાર પછી, પાંચ ડાકુઓનું ટોળું ત્યાં આવ્યું. તેમાંથી એકે સરદારને બોલ્યું, “ઉસ્તાદ, અહીં એક થેલો પડ્યો છે!” સરદારે કહ્યું, “જો ને, શું છે તેમાં?” ડાકુએ થેલો ખોલ્યો તો તેમાં ગરમા-ગરમ ભોજનથી ભરેલું ટિફિન હતું. એક ડાકુએ ખુશ થઈને કહ્યું, “ઉસ્તાદ, ભૂખ લાગી છે! લાગે છે ભગવાને આપણા માટે જ આ ભોજન મોકલ્યું છે.”
સરદારે ગુસ્સામાં કહ્યું, “અરે, તારું ભગવાન અહીં ભોજન નહીં મોકલે! આ તો કોઈ દુશ્મનનું કાવતરું હશે. કદાચ ઝેર મેળવેલું હશે, કે પોલીસનું કોઈ ષડયંત્ર હશે. આજુબાજુ જો, કોણે આ થેલો મૂક્યો?”
ડાકુઓએ આજુબાજુ જોયું, પણ કોઈ માણસ દેખાયું નહીં. સરદારે જોરથી બૂમ પાડી, “કોઈ હોય તો બોલ, આ થેલો કોણે મૂક્યો?” વિશ્રામભાઈ ઝાડની ડાળ પર બેસીને ચૂપચાપ વિચારવા લાગ્યા, “જો હું બોલીશ, તો આ ડાકુઓ મારા ગળે પડશે.” તેઓ ચૂપ રહ્યા.
પરંતુ ભગવાન, જે સૌના હૃદયની ધડકન ચલાવે છે, ભક્તવત્સલ છે. તે પોતાના ભક્તનું વચન પૂરું કર્યા વિના શાંત નથી રહેતા. તેમણે ડાકુઓના મનમાં પ્રેરણા જન્માવી, “ઉપર જો!” ડાકુઓએ ઉપર જોયું, અને ઝાડની ડાળ પર વિશ્રામભાઈને બેઠેલા જોયા. એક ડાકુ બૂમ પાડી, “અરે, નીચે ઉતર!”
વિશ્રામભાઈએ ડરતાં-ડરતાં કહ્યું, “હું નહીં ઉતરું.”
“કેમ નહીં ઉતરે? આ ભોજન તે જ મૂક્યું હશે!” ડાકુએ ગુસ્સાથી કહ્યું.
વિશ્રામભાઈએ જવાબ આપ્યો, “ના, મેં નથી મૂક્યું. થોડીવાર પહેલાં એક મુસાફર અહીં આવ્યો હતો, તેણે આ થેલો ભૂલીને મૂકી દીધો.”
સરદારે ગુસ્સામાં કહ્યું, “નીચે ઉતર! તે જ ઝેર મેળવીને આ ભોજન મૂક્યું હશે, અને હવે બહાના બનાવે છે. તારે જ આ ભોજન ખાવું પડશે!”
વિશ્રામભાઈએ ડરતાં-ડરતાં કહ્યું, “હું નહીં ઉતરું, અને ખાવું તો બિલકુલ નહીં.”
સરદારે ગુસ્સામાં એક ડાકુને હુકમ કર્યો, “આને જબરદસ્તી નીચે ઉતારો!” ડાકુએ વિશ્રામભાઈને પકડીને નીચે ઉતાર્યા. સરદારે બૂમ પાડી, “લે, હવે ખા!”
વિશ્રામભાઈએ ફરી કહ્યું, “હું નહીં ખાઉં.”
સરદારે ગુસ્સામાં વિશ્રામભાઈના ગાલ પર એક જોરદાર થપ્પડ મારી. તે જ ક્ષણે વિશ્રામભાઈને શિવશંકરની વાત યાદ આવી: “નહીં ખાઓ, તો મારીને પણ ખવડાવે છે.” તેમણે ફરી કહ્યું, “હું નહીં ખાઉં.”
સરદારે ગુસ્સામાં ડાકુઓને હુકમ કર્યો, “આનું નાક દબાવો અને મોં ખોલાવો!” ડાકુઓએ વિશ્રામભાઈનું નાક દબાવ્યું, મોં ખોલાવ્યું, અને જબરદસ્તી ભોજન ખવડાવવા લાગ્યા. વિશ્રામભાઈએ વિરોધ કર્યો, પણ ડાકુઓએ તેમને મારવાનું શરૂ કર્યું.
આખરે, વિશ્રામભાઈએ વિચાર્યું, “આ ડાકુઓ પાંચ છે, અને હું એકલો છું. જો ન ખાઉં, તો આ મારી હાડકાં-પાંસળી એક કરી નાખશે.” આથી, તેમણે ચૂપચાપ ભોજન ખાવાનું શરૂ કર્યું. ખાતાં-ખાતાં તેમના મનમાં વિચાર આવ્યો, “માની ગયો, મારા બાપ! ખરેખર મારીને પણ ખવડાવે છે! ભલે ડાકુઓના રૂપમાં આવ્યો, ભલે ભક્તોના રૂપમાં, પણ ખવડાવનાર તો તું જ છે, હે જગન્નાથ!”
ભક્તિનો ઉદય
ડાકુઓએ વિશ્રામભાઈને મારીને ભોજન ખવડાવ્યું અને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. વિશ્રામભાઈ ઝડપથી ગામમાં પાછા ફર્યા અને શિવશંકર પાસે પહોંચી ગયા. તેમની આંખોમાં આંસુ હતાં, અને હૃદય ભક્તિથી ભરાઈ ગયું હતું. તેમણે શિવશંકરને કહ્યું, “પૂજારીજી, હું માની ગયો! તમારી વાત સાચી છે. ભગવાન ખરેખર મારીને પણ ખવડાવે છે. મેં પડકાર ફેંક્યો હતો, પણ ભગવાને ડાકુઓના રૂપમાં આવીને મને ખવડાવી દીધું!”
શિવશંકરે સ્મિત કરીને કહ્યું, “સેઠજી, આ સંસારમાં નિમિત્ત ગમે તે હોય, પણ જગતની વ્યવસ્થા ચલાવનાર તો એ જગન્નાથ ભગવાન જ છે. આપણે ફક્ત તેમના હાથનું સાધન છીએ. તેમના પર શ્રદ્ધા નહીં, પણ દૃઢ શ્રદ્ધા રાખવી જોઈએ.”
ભગવાનની લીલા અદ્ભુત છે. આપણે ભલે ગમે તે રીતે વિચારીએ, પણ જગતનું પાલન કરનાર એ પરમેશ્વર જ છે. વિશ્રામભાઈની જેમ, આપણે પણ ઘણીવાર શ્રદ્ધાને પરખવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, પરંતુ ભગવાન પોતાના ભક્તનું વચન હંમેશાં પૂરું કરે છે. ભગવાન પર દૃઢ વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ, કારણ કે તેમની લીલા અને વ્યવસ્થા આપણી સમજણથી પર છે.
