ગોવિંદના આભૂષણોની રસકથા
પરિચય
એક નાનકડા ગામમાં, નર્મદા નદીના કિનારે, એક ભાગવત કથાકાર બ્રાહ્મણ, પંડિત શ્યામદાસ, ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની લીલાઓનું વર્ણન કરતા હતા. એમનું નામ ગામમાં દૂર-દૂર સુધી પ્રખ્યાત હતું. એમની કથા સાંભળવા ગામના લોકો દૂર-દૂરથી આવતા. એ દિવસે પંડિતજી શ્રીકૃષ્ણના દિવ્ય સૌંદર્ય, એમના આભૂષણોની ચમક અને એમની મોહક લીલાઓનું એવું રસાળ વર્ણન કરી રહ્યા હતા કે સાંભળનારનું મન મોહી લે. એમના શબ્દોમાં એવી જાદુઈ શક્તિ હતી કે શ્રોતાઓ ગોકુળની ગલીઓમાં ગોવિંદની સાથે ચાલતા હોય એવું લાગે.
સંસ્કૃત સુભાષિત:
यथा चित्तं तथा वाचो यथा वाचस्तथा क्रिया:।
चित्ते वाचि क्रियायां च साधूनामेकरूपता।।
(જેમ મન હોય, તેમ વાણી; જેમ વાણી, તેમ કર્મ. સાધુઓનું મન, વાણી અને કર્મ એકરૂપ હોય છે.)
આ સુભાષિત પંડિત શ્યામદાસની વાણીની સત્યતા અને એમના શબ્દોની મોહકતાને દર્શાવે છે. એમની કથા એટલી રસપ્રદ હતી કે એક ચોર, જેનું નામ રઘુ, રસ્તામાંથી પસાર થતો હતો, એ પણ કથા સાંભળવા બેસી ગયો.
ચોરનું લાલચ
રઘુ એક ચતુર ચોર હતો, જે ગામમાં ચોરીની નાની-મોટી ઘટનાઓ માટે કુખ્યાત હતો. એ દિવસે જ્યારે પંડિતજીએ શ્રીકૃષ્ણના મોરપીંછ, કુંડળ, બાજુબંધ, નૂપુર અને સોનાના આભૂષણોનું વર્ણન કર્યું, ત્યારે રઘુના મનમાં લાલચ જાગ્યું. એને થયું, "જો આ ગોવિંદના આભૂષણો આટલા કિંમતી છે, તો એને ચોરીને હું રાતોરાત ધનવાન થઈ જઈશ!"
ગુજરાતી કહેવત:
"લોભે લાખો લૂંટે, પણ અંતે પોતાને જ લૂંટાય."
(લોભથી લાખો લૂંટે છે, પરંતુ અંતે પોતે જ લૂંટાઈ જાય છે.)
રઘુના મનમાં લોભનો બીજ રોપાઈ ગયો, અને એણે નક્કી કર્યું કે એ ગોવિંદના આભૂષણો ચોરવા માટે એમનું ઘર શોધી કાઢશે.
પંડિતજીની ચતુરાઈ
કથા પૂરી થઈ ત્યારે ગામના લોકોએ પંડિત શ્યામદાસને ખૂબ દક્ષિણા આપી. એ દક્ષિણા એક થેલામાં બાંધીને પંડિતજી ઘરે જવા નીકળ્યા. રસ્તામાં એક સૂનમૂન જગ્યાએ રઘુએ એમને રોક્યા. એની આંખોમાં લોભની ચમક હતી. એણે પૂછ્યું, "ઓ પંડિત, આ ગોવિંદ, શ્યામ મનોહર ક્યાં રહે છે? એમના ઘરનો સરનામું આપો, મારે એમના આભૂષણો ચોરવા છે!"
પંડિતજી ગભરાઈ ગયા. એમને થયું કે આ ચોર એમની દક્ષિણા લૂંટી લેશે. પણ એમણે બુદ્ધિ લડાવી. એમણે શાંતિથી કહ્યું, "ભાઈ, ગોવિંદનું સરનામું મારા થેલામાં એક પોથીમાં લખેલું છે. અહીં અંધારું છે, ચાલો થોડે આગળ જઈએ જ્યાં થોડું ઉજાસ હોય, હું તમને સરનામું આપીશ."
રઘુ રાજી થઈ ગયો. એને ગોવિંદના આભૂષણોની ઉતાવળ હતી. પંડિતજીએ વધુ ચતુરાઈ દેખાડી. એમણે પોતાનો થેલો રઘુના માથે લાદી દીધો અને એક એવી જગ્યાએ લઈ ગયા જ્યાં લોકોની અવરજવર વધુ હતી. ત્યાં એમણે પોથી ખોલી, જાણે કંઈક શોધતા હોય એવો ઢોંગ કર્યો. થોડી વાર વિચારીને એમણે કહ્યું, "ભાઈ, તમે વૃંદાવન જાઓ. જ્યારે મને ગોવિંદ મળ્યા હતા, ત્યારે એમણે મને વૃંદાવનનું સરનામું આપ્યું હતું."
સંસ્કૃત સુભાષિત:
बुद्धिर्विनाशाय भवति या चिन्तिता कार्यसिद्धये।
सा बुद्धिः सर्वं संनाशति यया न विचारति।।
(જે બુદ્ધિ કાર્યની સિદ્ધિ માટે વિચારવામાં આવે, તે નાશનું કારણ બને છે; જે બુદ્ધિ વિચાર વિના ઉપયોગમાં લેવાય, તે બધું નાશ કરે છે.)
રઘુ સંતુષ્ટ થઈ ગયો. એણે પંડિતજીના આશીર્વાદ લીધા અને વૃંદાવન તરફ ચાલવા લાગ્યો.
રઘુની વૃંદાવન યાત્રા
વૃંદાવન પહોંચવાનો રસ્તો લાંબો અને કઠિન હતો. રઘુ રસ્તે ભટકતો, લોકોને સરનામું પૂછતો, થાકીને ચૂર થઈ ગયો. રસ્તામાં જ્યાં-જ્યાં શ્રીકૃષ્ણના મંદિરો મળ્યા, ત્યાં એ દર્શન કરવા જતો. દર્શનનું નામ લઈને એ ગોવિંદના આભૂષણોને નિહાળતો. એને થતું કે આભૂષણો કેવા હશે, જેનું વર્ણન પંડિતજીએ આટલું રસપૂર્ણ કર્યું હતું!
રઘુ જેટલા મંદિરોમાં ગયો, એટલી વખત એણે ગોવિંદની મૂર્તિઓની છબી જોઈ. દરેક મૂર્તિમાં ગોવિંદના આભૂષણોની ચમક અલગ હતી. એક મંદિરમાં ગોવિંદ મોરપીંછ સાથે, તો બીજે મંદિરમાં સોનાના કુંડળો સાથે, ક્યાંક નૂપુરની ઝણકાર સાથે. રઘુનું મન એ આભૂષણો જોવામાં એટલું રમી ગયું કે એને ખુલ્લી આંખે પણ ગોવિંદ દેખાવા લાગ્યા.
ગુજરાતી કહેવત:
"જે જોઈએ તે જડે, પણ જેની ઝંખના તે ન જડે."
(જે ઈચ્છીએ તે મળે, પણ જેની ઝંખના હોય તે ન મળે.)
રાત્રે રઘુ મંદિરોમાં રોકાતો, પ્રસાદ ખાતો અને ગોવિંદના આભૂષણોના સપનાં જોતો. ધીમે-ધીમે એના મનમાં લોભની જગ્યાએ ગોવિંદ પ્રત્યે શ્રદ્ધા જાગવા લાગી.
ગોવિંદની લીલા
ગોવિંદ, જે માખનચોર તરીકે ઓળખાતા, હવે આ આભૂષણચોર પર રીઝી ગયા. રઘુ જ્યાં-જ્યાં જતો, ગોવિંદ એને જુદા-જુદા રૂપે દર્શન આપતા. ક્યાંક બાળગોપાળના રૂપમાં, ક્યાંક યુવાન શ્યામસુંદરના રૂપમાં, આભૂષણોથી સજ્જ થઈને એ રઘુની સામે આવતા. પણ રઘુને હવે આભૂષણોની લાલસા ઓછી થતી જતી હતી. એને થતું, "આ નકલી આભૂષણો નથી જોઈતા, મને તો અસલી ગોવિંદના આભૂષણો જોઈએ!"
ગોવિંદને રઘુની આ નિષ્ઠા જોઈને હસવું આવ્યું. એમને થયું, "આ ચોર મને ચોરવા વૃંદાવન જઈ રહ્યો છે, જ્યારે હું તો રસ્તામાં જ એને બધું આપવા તૈયાર છું!" ગોવિંદ રઘુના મનની ભાવના જોતા હતા, અને એમના હૃદયમાં રઘુ પ્રત્યે પ્રેમ જાગ્યો.
સંસ્કૃત સુભાષિત:
भक्ति: परं विश्वास: सदा सर्वं समर्पति।
यया संनादति चित्तं तया भगवति प्रीति:।।
(ભક્તિ એ પરમ વિશ્વાસ છે, જે હંમેશા સર્વસ્વ સમર્પિત કરે છે. જેનાથી ચિત્ત પ્રસન્ન થાય, તે ભગવાન પ્રત્યેનો પ્રેમ છે.)
ગોકુળમાં દર્શન
અંતે, રઘુ ગોકુળ પહોંચ્યો. નર્મદા નદીના કિનારે, એક શાંત જગ્યાએ, ગોવિંદે એને ગાય ચરાવતા બાળકના રૂપમાં દર્શન આપ્યા. રઘુએ જોયું તો ગોવિંદનું રૂપ એ જ હતું, જે એણે મંદિરોમાં જોયું હતું. એક પછી એક, ગોવિંદે એને એ બધી છબીઓ બતાવી, જે રઘુએ મંદિરોમાં જોઈ હતી. દરેક રૂપમાં ગોવિંદ આભૂષણોથી સજ્જ હતા.
રઘુ ગોવિંદના ચરણોમાં ઢળી પડ્યો. એની આંખોમાં આંસુ હતા. ગોવિંદે હસીને એમના આભૂષણો ઉતારીને રઘુને આપ્યા અને કહ્યું, "લે, આ લે. તું આ માટે આટલી દૂર આવ્યો, જ્યારે હું તો રસ્તામાં જ તને આ આપવા તૈયાર હતો."
રઘુએ આભૂષણો જોયા, પણ એનું મન હવે બદલાઈ ગયું હતું. એણે કહ્યું, "પ્રભુ, તમને જોઈ લીધા પછી આ આભૂષણોની ચમક ફિકી લાગે છે. હવે તો હું તમને જ ચોરીશ!"
ગોવિંદ હસ્યા અને બોલ્યા, "મને ચોરીશ? અને મને ક્યાં લઈ જઈશ?"
રઘુએ વિચારીને કહ્યું, "એ તો નથી ખબર, પણ હું વિચારીને નક્કી કરીશ. પણ આ આભૂષણો મને નથી જોઈતા. મને તો હવે તમારી જ લાલસા છે."
રઘુની ચિંતા અને ગોવિંદનું હાસ્ય
રઘુ વિચારવા લાગ્યો. એને ચિંતા થવા લાગી કે જો એ ગોવિંદને ચોરી લે, તો એમને ક્યાં રાખશે? એને ડર હતો કે કોઈ બીજું એમની ચોરી ન કરી લે. આ વિચારોમાં એ એટલો ડૂબી ગયો કે એને ઊંઘ આવવા લાગી. અચાનક એને ઉપાય સૂઝ્યો. એણે ગોવિંદને કહ્યું, "પ્રભુ, જ્યાં સુધી હું નક્કી ન કરું કે તમને ક્યાં રાખવા, ત્યાં સુધી તમે મને રોજ દર્શન આપજો, જેથી મને ખાતરી રહે કે મારો ચોરીનો સામાન સુરક્ષિત છે."
ગોવિંદ ખૂબ હસ્યા. એમણે કહ્યું, "ઠીક છે, એવું જ થશે. પણ તારે મારા થોડા આભૂષણો તો લેવા પડશે."
રઘુએ હાથ જોડીને ના પાડી. ગોવિંદ રોજ સાંજે એને દર્શન આપવા લાગ્યા.
પંડિતજી અને રઘુની મુલાકાત
રઘુ પોતાના ગામ પાછો ફર્યો. એક દિવસ પંડિત શ્યામદાસ ફરી કથા વાંચી રહ્યા હતા. રઘુએ એમને આખી વાત કહી. પંડિતજીને વિશ્વાસ ન થયો. રઘુએ કહ્યું, "સાંજે જ્યારે ગોવિંદ દર્શન આપશે, ત્યારે હું એમનું એક આભૂષણ માગીશ અને તમને બતાવીશ."
સાંજે ગોવિંદ આવ્યા. રઘુએ એમનું એક કુંડળ માગ્યું અને પંડિતજીને બતાવ્યું. પંડિતજી આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. એમણે રઘુને કહ્યું, "ભાઈ, અસલી સાધુ તો તું છે! હું તો ગોવિંદનું નામ લઈને કથાઓ સંભળાવતો હતો, જીવનનિર્વાહ કરતો હતો. પણ તેં તો ગોવિંદને જ જીતી લીધા!"
ગુજરાતી કહેવત:
"ભક્તિનો ભાવ સાચો હોય, તો ભગવાન પોતે દર્શન આપે."
(જો ભક્તિનો ભાવ સાચો હોય, તો ભગવાન પોતે જ દર્શન આપે છે.)
આમ, રઘુની ચોરીની લાલસા ગોવિંદના પ્રેમમાં બદલાઈ ગઈ, અને એ એક સાચો ભક્ત બની ગયો. ગામના લોકો એની વાત સાંભળીને આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા, અને પંડિત શ્યામદાસની કથાઓમાં રઘુની આ વાત એક નવી લીલા તરીકે જોડાઈ ગઈ.
