વસંતની સવારની રસકથા
વસંતની આહ્લાદક સવાર
વસંત ઋતુની એક રમણીય સવારે, નર્મદા નદીના કિનારે આવેલા એક નાનકડા ગામ, નંદનપુરમાં, ચારે બાજુ લીલુંછમ ખેતરો અને ફૂલોની સુગંધથી ભરેલી ગાળીઓ હતી. આ ગાળીઓમાં એક ભરવાડ, ગોવાળ નામે ઓળખાતો નંદલાલ, પોતાના ઘેટાં ચરાવતો હતો. એનું હૃદય આનંદથી ભરેલું હતું. એ વાંસળી વગાડતો, ગીત ગાતો અને નાચતો હતો, જાણે આખું વસંત એની આંખોમાં ઝલકતું હોય. ફૂલોની સુગંધ, પક્ષીઓના કલરવ અને સૂર્યના સોનેરી કિરણો એના આનંદને વધારે ચડતા હતા.
संनादति हृदयं यदा प्रकृत्या संनादति सर्वं विश्वेन संनादति।
य: प्रकृतौ रमति स: विश्वेन संनादति।।
(જ્યારે હૃદય પ્રકૃતિ સાથે આનંદે, ત્યારે આખું વિશ્વ આનંદે. જે પ્રકૃતિમાં રમે છે, તે વિશ્વ સાથે આનંદે છે.)
રાજાનું આગમન
એ જ સમયે, નંદનપુરના રાજા, વિક્રમસિંહ, પોતાના સૈનિકો સાથે મૃગયા (શિકાર) માટે નીકળ્યા હતા. એમનો રાજવી પોશાક, ઘોડેસવારી અને સૈનિકોની ટોળી એમની શાહી ઓળખ દર્શાવતી હતી. જ્યારે એ ગાળીઓમાંથી પસાર થયા, ત્યારે નંદલાલના ગીત અને નૃત્યે એમનું ધ્યાન ખેંચ્યું. રાજાને આશ્ચર્ય થયું કે આ સાદો ભરવાડ આટલો આનંદી કેવી રીતે હોઈ શકે? એમણે ઘોડા પરથી ઊતરીને નંદલાલને પૂછ્યું, "ભાઈ, તું આટલી લહેરમાં કેમ છે? આટલો આનંદ તને ક્યાંથી મળે છે?"
નંદલાલે રાજાને ઓળખ્યા નહીં. એની નિર્દોષ આંખોમાં કોઈ ભય કે સંકોચ ન હતો. એણે હસીને જવાબ આપ્યો, "હું કેમ મોજ ન કરું? આપણો રાજા પણ મારાથી વધુ સાહૂકાર નથી!"
ગુજરાતી કહેવત:
"જેનું મન ધનવાન, એનું જીવન સુખધામ."
(જેનું મન ધનવાન હોય, એનું જીવન સુખનું ઘર હોય.)
રાજા વિક્રમસિંહને આ વાત સાંભળીને આશ્ચર્ય થયું. એમણે હસીને પૂછ્યું, "શું? તું કહે છે કે હું, રાજા, તારાથી વધુ ધનવાન નથી? બતાવ તો ખરો, તારી પાસે એવું શું ધન છે?"
નંદલાલનો નિર્દોષ જવાબ
નંદલાલે પોતાની વાંસળી નીચે મૂકી, એક ઝાડની નીચે બેસીને શાંતિથી જવાબ આપ્યો. એના શબ્દોમાં સરળતા અને સત્યની ઝલક હતી. એણે કહ્યું, "રાજન, રોજ સવારે જ્યારે હું ઊઠું છું, ત્યારે સૂર્યના પ્રથમ કિરણો મને દેખાય છે. એ કિરણો તમારા માટે જેટલા ચમકે છે, એટલા જ મારા માટે પણ ચમકે છે. આ ગાળીઓનું લીલું ઘાસ, આ ફૂલોની સુગંધ, આ નદીનું શાંત પાણી—આ બધું તમારા માટે જેવું છે, એવું જ મારા માટે પણ છે. ફૂલો તમારા માટે ખીલે છે, તો મારા માટે પણ ખીલે છે. નદીનું પાણી તમને શાંતિ આપે છે, તો મને પણ આપે છે."
એણે થોડું રોકાઈને આગળ કહ્યું, "મને રોજ પેટ ભરીને અન્ન મળે છે. મારા શરીરને ઢાંકવા માટે વસ્ત્રો છે. મારા ઘેટાંઓની સંભાળ રાખીને હું જેટલી કમાણી કરું છું, એ મારા માટે પૂરતી છે. હવે તમે જ કહો, રાજન, તમારી પાસે આથી વધુ શું છે?"
संतोष: परमं सुखं य: संतुष्ट: स सर्वदा सुखी।
यस्य नास्ति तृष्णा स: विश्वेन संनादति।।
(સંતોષ એ પરમ સુખ છે. જે સંતુષ્ટ છે, તે હંમેશા સુખી છે. જેને તૃષ્ણા નથી, તે વિશ્વ સાથે આનંદે છે.)
નંદલાલના શબ્દોમાં એક નિર્દોષ ગહનતા હતી. એની વાત સાંભળીને રાજા વિક્રમસિંહનું મન ચકિત થઈ ગયું. એમણે વિચાર્યું, "આ ભરવાડની પાસે ભૌતિક ધન નથી, પણ એનું હૃદય એટલું સમૃદ્ધ છે કે એ પ્રકૃતિના દરેક અંશમાં સુખ શોધી લે છે."
રાજાનો વિચાર
રાજા વિક્રમસિંહ પોતાના મહેલમાં પાછા ફર્યા, પણ નંદલાલની વાત એમના મનમાં ઘૂંટાતી રહી. એમની પાસે સોનાના મહેલો, રત્નોના ખજાના, અને અસંખ્ય નોકર-ચાકર હતા, પણ એમને નંદલાલ જેવો આનંદ ક્યારેય નહોતો મળ્યો. એમણે વિચાર્યું, "આ ભરવાડની પાસે એવું શું છે, જે મારી પાસે નથી? શું સુખ ખરેખર ધનમાં નથી, પણ મનની સંતોષમાં છે?"
"ધનથી ધનવાન નથી થવાતું, મનથી ધનવાન થવાય."
રાજાએ નંદલાલને ફરી મળવાનું નક્કી કર્યું. બીજા દિવસે, એમણે સાદા વસ્ત્રો પહેરીને, સૈનિકો વિના, નંદલાલને મળવા ગયા. નંદલાલ ફરીથી ગાળીઓમાં ઘેટાં ચરાવતો, ગીત ગાતો અને નાચતો હતો. રાજાએ એને પૂછ્યું, "ભાઈ, તું રોજ આટલો આનંદી કેવી રીતે રહે છે? મને પણ આ સુખનું રહસ્ય જણાવ."
નંદલાલની શીખ
નંદલાલે હસીને કહ્યું, "સાહેબ, સુખ એ બહારની વસ્તુઓમાં નથી. સુખ એ તો મનની અંદર રહે છે. જ્યારે હું સૂર્યના કિરણો જોઉં છું, ત્યારે મને લાગે છે કે ભગવાને આ પ્રકાશ મારા માટે જ બનાવ્યો છે. જ્યારે હું ફૂલોની સુગંધ લઉં છું, ત્યારે મને લાગે છે કે આ સુગંધ મારા હૃદયને શાંતિ આપવા માટે જ છે. મારી પાસે જે છે, એ મારા માટે પૂરતું છે. હું વધુની ઝંખના નથી કરતો, એટલે હું હંમેશા આનંદી છું."
એણે આગળ કહ્યું, "આ ગાળીઓ, આ નદી, આ પક્ષીઓ—આ બધું ભગવાનની દેન છે. આ બધું મારું ધન છે. તમે રાજા હો, તમારી પાસે મહેલો છે, પણ શું તમે આ ફૂલોની સુગંધને, આ પવનની ઠંડકને, આ સૂર્યના પ્રકાશને ખરીદી શકો છો? આ બધું તો બધાને મળે છે, બસ, એને અનુભવવાની નજર જોઈએ."
य: सर्वं विश्वेन संनादति स: सर्वं विश्वेन संनादति।
यस्य चित्तं शुद्धं स: सर्वं शुद्धं पश्यति।।
(જે વિશ્વ સાથે આનંદે, તે વિશ્વનું બધું આનંદે. જેનું ચિત્ત શુદ્ધ હોય, તે બધું શુદ્ધ જુએ છે.)
રાજાનો નિર્ણય
નંદલાલની વાત સાંભળીને રાજા વિક્રમસિંહનું હૃદય બદલાઈ ગયું. એમણે વિચાર્યું કે આ ભરવાડની સાદગી અને સંતોષ એ ખરું ધન છે. એમણે નંદલાલને કહ્યું, "ભાઈ, તારી વાત સાચી છે. હું રાજા છું, પણ આજે તેં મને સાચું સુખ શું છે એ શીખવ્યું. હું પોતે રાજા વિક્રમસિંહ છું, અને હું તને આજથી મારો મિત્ર માનું છું."
નંદલાલે આશ્ચર્યથી રાજાને જોયું, પણ એના ચહેરા પર હજી પણ એ જ નિર્દોષ હાસ્ય હતું. એણે કહ્યું, "રાજન, તમે રાજા હો કે સામાન્ય માણસ, મારા માટે તો બધા સમાન છે. આ વસંતની સવારે, આ ગાળીઓમાં, આપણે બંને એકસરખા જ સુખી છીએ."
રાજાની શીખ
રાજા વિક્રમસિંહે નંદલાલને મહેલમાં આમંત્રણ આપ્યું, પણ નંદલાલે હસીને ના પાડી. એણે કહ્યું, "રાજન, મારું ઘર આ ગાળીઓ છે, મારો મહેલ આ ખુલ્લું આકાશ છે. હું અહીં જ સુખી છું." રાજાએ એની સાદગીનું સન્માન કર્યું અને નંદલાલની વાતને હૃદયમાં ઉતારી લીધી.
રાજા પોતાના મહેલમાં પાછા ફર્યા અને એમણે પોતાના જીવનમાં ફેરફાર કરવાનું નક્કી કર્યું. એમણે પોતાના રાજ્યના લોકોને સંતોષ અને સાદગીનું મહત્ત્વ સમજાવ્યું. નંદલાલની વાત રાજ્યમાં એક દંતકથા બની ગઈ, અને લોકો એને "વસંતનો ભરવાડ" તરીકે યાદ કરવા લાગ્યા.
"સુખ એ ખજાનામાં નથી, સુખ એ હૃદયની હંફાવટમાં છે."
આમ, નંદલાલની સાદગી અને સંતોષે રાજા વિક્રમસિંહને જીવનનું સાચું ધન શું છે એ શીખવ્યું, અને એક સામાન્ય ભરવાડની વાત રાજ્યના ઇતિહાસમાં અમર થઈ ગઈ.
