જીવન પથ
-રાકેશ ઠક્કર
ભાગ-૨૭
એક ભાઈ પૂછે છે કે,‘શું સામાજિક સંબંધો માટે ભાવનાઓ પર નિયંત્રણ રાખવું જોઈએ?’
મિત્રો, સામાજિક સંબંધો અને માનવીય ભાવનાઓ એકબીજા સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલા છે. માનવી એક સામાજિક પ્રાણી છે અને તેના સંબંધો તેની આસપાસના લોકો સાથેના વ્યવહાર પર નિર્ભર કરે છે. આ સંબંધોને વધુ મજબૂત અને ટકાઉ બનાવવા માટે, ભાવનાઓ પર નિયંત્રણ રાખવું આવશ્યક છે. જોકે, તેનો અર્થ એ નથી કે આપણે આપણી ભાવનાઓને સંપૂર્ણપણે દબાવી દઈએ, પરંતુ તેનો અર્થ એ છે કે આપણે તેમને યોગ્ય રીતે સમજવી અને તેનું સંચાલન કરવું જોઈએ. આ લેખમાં, આપણે આ વિષયને વિગતવાર ચર્ચા કરીશું અને ઉદાહરણો દ્વારા સમજાવીશું કે સામાજિક સંબંધોમાં ભાવનાત્મક નિયંત્રણનું મહત્વ શું છે.
ભાવનાત્મક નિયંત્રણ એટલે શું?
ભાવનાત્મક નિયંત્રણનો અર્થ એ નથી કે આપણે કોઈ પણ પ્રકારની ભાવનાઓ અનુભવીએ જ નહીં. તેનો અર્થ એ છે કે આપણે આપણી ભાવનાઓને ઓળખી શકીએ, તેમને સમજી શકીએ અને તેમને યોગ્ય રીતે વ્યક્ત કરી શકીએ. ગુસ્સો, દુઃખ, આનંદ, ભય, નિરાશા - આ બધી માનવીય ભાવનાઓ છે. જો આપણે આ ભાવનાઓને નિયંત્રિત ન કરીએ તો તે આપણા સંબંધો માટે નુકસાનકારક સાબિત થઈ શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ વ્યક્તિ નાની વાત પર ગુસ્સે થઈ જાય અને અપમાનજનક શબ્દોનો ઉપયોગ કરે, તો તે સામેવાળી વ્યક્તિને દુઃખ પહોંચાડી શકે છે અને સંબંધમાં તણાવ લાવી શકે છે.
સામાજિક સંબંધોમાં ભાવનાત્મક નિયંત્રણનું મહત્વ નીચેના મુદ્દાઓ દ્વારા સમજી શકાય છે:
1. સંવાદ અને સમજણ જાળવી રાખવા:
કોઈપણ સંબંધનો પાયો સંવાદ અને પરસ્પર સમજણ પર આધારિત છે. જ્યારે બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે મતભેદ થાય છે, ત્યારે ભાવનાત્મક નિયંત્રણ ન હોય તો તે વાત ગુસ્સા અને દલીલોમાં પરિણમી શકે છે. આનાથી સંવાદ અટકી જાય છે અને બંને પક્ષો એકબીજાની વાત સમજવાને બદલે માત્ર પોતાની વાત સાચી સાબિત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.
એક પતિ-પત્નીનું ઉદાહરણ લઈએ. પતિ ઓફિસથી થાકીને ઘરે આવે છે અને પત્ની તેને ઘરના કામકાજ વિશે ફરિયાદ કરે છે. જો પતિ થાકના કારણે ગુસ્સે થઈને પત્નીને કડક શબ્દો કહે, તો પત્ની પણ ગુસ્સે થશે અને ઝઘડો થશે. આના બદલે, જો પતિ તેની થાક અને નિરાશાને શાંતિપૂર્વક સમજાવે, તો પત્ની તેની વાતને સમજવાનો પ્રયાસ કરશે. આ જ રીતે, જો પત્ની પણ પતિના કામના દબાણને સમજે અને શાંતિથી વાત કરે, તો બંને સમસ્યાનો ઉકેલ શોધી શકે છે. અહીં, બંને પક્ષે પોતાની ભાવનાઓ (થાક, નિરાશા, ગુસ્સો) પર નિયંત્રણ રાખવું જરૂરી છે જેથી સંવાદ જળવાઈ રહે.
2. તણાવ અને સંઘર્ષ ઘટાડવા:
અનિયંત્રિત ભાવનાઓ તણાવ અને સંઘર્ષને જન્મ આપે છે. જ્યારે આપણે કોઈ વાત પર તરત જ પ્રતિક્રિયા આપીએ છીએ, ત્યારે તે પરિસ્થિતિને વધુ ખરાબ કરી શકે છે. શાંત અને સમજી-વિચારીને આપેલી પ્રતિક્રિયા પરિસ્થિતિને સંભાળવામાં મદદ કરે છે.
બે મિત્રો વચ્ચે એક નાની ગેરસમજણ ઊભી થઈ. એક મિત્રને લાગ્યું કે બીજા મિત્રએ તેની મજાક ઉડાવી છે. જો તે તરત જ ગુસ્સે થઈને બીજા મિત્ર પર આક્ષેપ મૂકે, તો તેમની મિત્રતામાં તિરાડ પડી શકે છે. પરંતુ, જો તે પોતાની લાગણીઓને નિયંત્રિત કરીને શાંતિથી પૂછે કે "શું તું મારી મજાક ઉડાવી રહ્યો હતો?" તો બીજો મિત્ર તેને પોતાની વાત સમજાવી શકે છે અને ગેરસમજણ દૂર થઈ શકે છે. અહીં, પ્રથમ મિત્રનું ભાવનાત્મક નિયંત્રણ સંબંધને તૂટતા બચાવે છે.
3. આત્મસન્માન અને આદર જાળવી રાખવા:
ભાવનાત્મક નિયંત્રણ વ્યક્તિના આત્મસન્માન અને અન્ય લોકોના આદરને જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે. જ્યારે આપણે આપણી ભાવનાઓને નિયંત્રિત કરી શકીએ છીએ, ત્યારે આપણે વધુ પરિપક્વ અને જવાબદાર વ્યક્તિ તરીકે દેખાઈએ છીએ.
કોઈ ઓફિસમાં એક કર્મચારીને તેના બોસ દ્વારા જાહેરમાં ઠપકો આપવામાં આવ્યો. જો તે કર્મચારી તે જ સમયે ગુસ્સે થઈને બોસ સાથે દલીલ કરે, તો તે પોતાની નોકરી અને આદર બંને ગુમાવી શકે છે. આના બદલે, જો તે શાંતિપૂર્વક ઠપકો સ્વીકારે અને પછીથી બોસ સાથે એકાંતમાં વાત કરીને પોતાની વાત રજૂ કરે, તો તે પરિસ્થિતિને વધુ સારી રીતે સંભાળી શકે છે અને તેનું આત્મસન્માન પણ જાળવી રાખે છે.
4. નિર્ણયો લેવાની ક્ષમતા સુધારવા:
જ્યારે આપણે ભાવનાઓથી અભિભૂત થઈ જઈએ છીએ, ત્યારે આપણા નિર્ણયો ઘણીવાર ખોટા સાબિત થાય છે. ગુસ્સો, ભય કે અતિશય આનંદમાં લીધેલા નિર્ણયો લાંબાગાળે નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. ભાવનાત્મક નિયંત્રણ આપણને શાંતિથી અને તર્કપૂર્વક વિચારવાની તક આપે છે.
એક વ્યક્તિ શેરબજારમાં રોકાણ કરે છે. જ્યારે શેરના ભાવ અચાનક વધી જાય, ત્યારે તે ઉત્સાહમાં આવીને વધુ રોકાણ કરી દે છે. જોકે, પછીથી ભાવ ઘટી જાય અને તેને ભારે નુકસાન થાય છે. આના બદલે, જો તે પોતાના ઉત્સાહ પર નિયંત્રણ રાખીને બજારની સ્થિતિનું વિશ્લેષણ કરે અને પછી જ નિર્ણય લે, તો નુકસાનથી બચી શકે છે.
ભાવનાત્મક નિયંત્રણ માટેની પદ્ધતિઓ
ભાવનાત્મક નિયંત્રણ એક રાતોરાત વિકસાવાય તેવી ક્ષમતા નથી. તે માટે સતત પ્રયાસ અને અભ્યાસની જરૂર પડે છે. અહીં કેટલીક પદ્ધતિઓ આપવામાં આવી છે જે ભાવનાત્મક નિયંત્રણમાં મદદ કરી શકે છે:
1. આત્મ-જાગૃતિ (Self-Awareness): પોતાની ભાવનાઓને ઓળખવી અને સમજવી એ પહેલું પગલું છે. જ્યારે આપણે ગુસ્સો, દુઃખ કે નિરાશા અનુભવીએ, ત્યારે આપણે પોતાને પૂછવું જોઈએ કે "હું કેમ આ પ્રકારની લાગણી અનુભવી રહ્યો છું?"
2. ઊંડા શ્વાસ લેવા (Deep Breathing): જ્યારે પણ આપણે ગુસ્સા કે તણાવમાં હોઈએ, ત્યારે થોડી મિનિટ માટે ઊંડા શ્વાસ લેવાથી મગજને શાંત કરવામાં મદદ મળે છે અને તરત જ પ્રતિક્રિયા આપવાથી બચી શકાય છે.
3. વિરામ લેવો (Taking a Pause): કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં તરત જ પ્રતિક્રિયા આપવાને બદલે થોડો વિરામ લેવો. આ વિરામ આપણને પરિસ્થિતિનું યોગ્ય રીતે મૂલ્યાંકન કરવાની તક આપે છે.
4. સકારાત્મક વિચારસરણી (Positive Thinking): નકારાત્મક વિચારોને સકારાત્મક વિચારોમાં રૂપાંતરિત કરવાનો પ્રયાસ કરવો. ઉદાહરણ તરીકે, "આ વ્યક્તિ હંમેશા મારી વિરુદ્ધ હોય છે" એવા વિચારને બદલે "કદાચ તે આજે કોઈ તકલીફમાં હશે" એવું વિચારવું.
5. વ્યક્તિગત સીમાઓ નક્કી કરવી (Setting Personal Boundaries): પોતાના માટે સીમાઓ નક્કી કરવી અને તેનું પાલન કરવું. આનાથી આપણે અન્ય લોકોની અનિયંત્રિત ભાવનાઓથી પ્રભાવિત થતા બચી શકીએ છીએ.
આમ, કહી શકાય કે સામાજિક સંબંધોને મજબૂત બનાવવા માટે ભાવનાઓ પર નિયંત્રણ રાખવું અત્યંત આવશ્યક છે. જોકે, તેનો અર્થ એ નથી કે આપણે આપણી ભાવનાઓને દબાવી દઈએ. તેના બદલે, આપણે તેમને સમજવી અને યોગ્ય રીતે સંચાલિત કરવાનું શીખવું જોઈએ. ભાવનાત્મક નિયંત્રણ આપણને પરિપક્વ અને સંવેદનશીલ વ્યક્તિ બનાવે છે, જે સંબંધોને લાંબા સમય સુધી ટકાવી રાખવામાં મદદ કરે છે. આ નિયંત્રણ આપણને માત્ર અન્ય લોકો સાથેના સંબંધોમાં જ નહીં, પરંતુ આપણા પોતાના માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને શાંતિ માટે પણ લાભદાયી છે. તેથી, દરેક વ્યક્તિએ ભાવનાત્મક નિયંત્રણની કળા શીખવા અને તેને પોતાના જીવનમાં અમલમાં મૂકવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.
*
