"ययाती – पुस्तकाचा सारांश "
मराठी साहित्यातील सर्वात लोकप्रिय व चर्चित कादंबऱ्यांपैकी एक म्हणजे "ययाती" (लेखक – वि. स. खांडेकर). ही कादंबरी १९५९ साली प्रसिद्ध झाली व तिला ज्ञानपीठ पुरस्कारही प्राप्त झाला. पुराणकथेतून प्रेरित असलेली ही कादंबरी केवळ धार्मिक किंवा पौराणिक नाही, तर ती मानवी जीवनातील वासना, त्याग, प्रेम, कर्तव्य, मोह आणि मुक्ती यांचा सखोल शोध घेणारी आहे.
"ययाती" ही कथा महाभारतकालीन पौराणिक व्यक्तिरेखांवर आधारित आहे. राजा ययाती हा यदुवंशीय सम्राट होता. त्याचा विवाह असुरकन्या देवयानीशी झाला, जी शुक्राचार्यांची कन्या होती. देवयानीच्या दासीची मुलगी शर्मिष्ठाही त्याच्याबरोबर ययातीच्या जीवनात आली.
ययाती हा पुरुषार्थी, पराक्रमी आणि सामर्थ्यवान राजा होता, पण त्याला भोगलालसा अत्यंत प्रिय होती. देवयानी हिच्यासोबत संसार करत असताना त्याला शर्मिष्ठेकडे ओढ वाटली. या संबंधातून त्याला अनेक पुत्र झाले. देवयानीला जेव्हा हा विश्वासघात समजतो, तेव्हा ती आपल्या वडिलांकडे जाते. शुक्राचार्य रागाने ययातीला शाप देतात –
“तुला तुझ्या तरुण वयातच वृद्धत्व येईल.”
ययाती या अवस्थेत जगू इच्छित नाही. तो आपल्या मुलांना विचारतो की कोणी त्याला आपले यौवन द्यायला तयार आहे का? ययातीचे पुत्र नकार देतात. परंतु ध्यानीमनी नसताना पुत्र पौरव (पुुरू) होकार देतो. पौरव आपल्या वडिलांना यौवन दान करतो आणि स्वतः वृद्धावस्थेत जातो.
ययातीला पुन्हा तरुणपण मिळते, आणि तो इच्छाभोगांच्या महाभरड्यात स्वतःला झोकून देतो. अनेक स्त्रिया, वैभव, कामवासना, मद्य आणि ऐहिक सुखे यांत तो बुडून जातो. पण काही वर्षांतच त्याला जाणवते की – “वासना तृप्त होत नाही, ती अधिकाधिक भडकत जाते.”
शेवटी तो कंटाळून पुन्हा आपले यौवन परत पौरवाला देतो व स्वतः वृद्धावस्थेला स्वीकारतो. त्याला जाणवते की सत्य सुख हे भोगात नाही तर त्यागात आणि आत्मबोधात आहे.
प्रमुख व्यक्तिरेखा
ययाती – पराक्रमी राजा, पण भोगलालसेचा गुलाम. त्याचा प्रवास हा मोहापासून वैराग्यापर्यंतचा आहे.
देवयानी – अहंकारी, स्वाभिमानी व स्वतःच्या अधिकाराची जाण असलेली स्त्री. तिच्या दुखावलेल्या स्वाभिमानामुळेच ययातीला शाप मिळतो.
शर्मिष्ठा – दासीकन्या असूनही अत्यंत धैर्यवान, प्रेमळ व निष्ठावान. ती स्त्रीत्वातील समर्पणाचे प्रतीक आहे.
पौरव (पुरू) – ययातीचा पुत्र. पित्याप्रती कर्तव्य म्हणून तो आपले यौवन देतो. हा खरा त्यागी व कर्तव्यदक्ष मुलगा आहे.
शुक्राचार्य – दैत्यगुरू, शापदाते. त्यांच्या शापामुळे कथेतली प्रमुख घटना घडते.
कथेतील मुख्य विषय
१. वासना विरुद्ध वैराग्य – ययातीच्या जीवनात भोगसुखांचा प्रचंड मोह आहे. पण शेवटी त्याला जाणवते की वासनांची तृप्ती कधीच होत नाही.
२. स्त्रीचे स्थान – देवयानी आणि शर्मिष्ठा या दोन स्त्रिया एकाच पुरुषाच्या जीवनात भिन्न रूपे साकारतात. एक अहंकारी, तर दुसरी त्यागमूर्ती.
३. कर्तव्य आणि त्याग – पुत्र पौरवाने दिलेले यौवन हे पित्याप्रती सर्वोच्च त्यागाचे प्रतीक आहे.
४. मानवी दुर्बलता – ययाती पराक्रमी असूनही वासनासक्त होतो. यावरून मानवी मनातील दुर्बलतेचे दर्शन घडते.
५. आत्मबोध – शेवटी राजा जाणतो की खरे सुख हे भोगात नसून त्यागात आणि आत्मसंयमात आहे.
तत्त्वज्ञानात्मक विचार
वि. स. खांडेकर यांनी या कादंबरीतून सांगितले आहे की –
"वासना कधीही पूर्ण होत नाही. माणूस जितकी भोगतो, तितकी ती अधिक वाढते.
आयुष्यात कर्तव्याची किंमत भोगापेक्षा मोठी आहे.
स्त्री-पुरुष नात्यांमध्ये प्रेम, वासना, स्वाभिमान, त्याग, फसवणूक – या सर्व भावना वास्तव स्वरूपात उलगडतात.
अखेरचे सत्य म्हणजे मृत्यू व विरक्ती."
भाषाशैली व प्रभाव
"ययाती"ची भाषा अत्यंत प्रवाही, भावस्पर्शी आणि तात्त्विक आहे. पौराणिक कथेला आधुनिकतेची किनार देत खांडेकरांनी ती समकालीन समस्यांशी जोडली आहे. त्यामुळे वाचक केवळ कथा वाचत नाही तर स्वतःच्या जीवनाचा आरसा त्यात पाहतो.
"ययाती" ही केवळ पुराणकथा नाही, ती मानवी जीवनातील शाश्वत संघर्षाची कथा आहे – वासना व विरक्तीचा, सुख व दुःखाचा, प्रेम व विश्वासघाताचा.
कादंबरी अखेरीस एकच संदेश देते :
"भोग ही शाश्वत तृप्ती देऊ शकत नाही; खरे समाधान हे त्यागात, संयमात आणि आत्मबोधात आहे."
----------------------------
विश्लेषण : अविनाश भिमराव ढळे
( एक अश्वस्थामा)
avinash.b.dhale11@gmail.com
