જીવદયા કે જીવનું જોખમ? – કબૂતરો અને હાઇપર સેન્સિટીવ ન્યુમોનાઇટિસની ખતરનાક બીમારી
શહેરી જીવનમાં કબૂતરોનું વધતું પ્રસરણ હવે માત્ર સૌંદર્ય અથવા દેખાવનો પ્રશ્ન નથી રહ્યો, પરંતુ તે એક ગંભીર આરોગ્ય સંકટ તરીકે ઊભર્યું છે. આપણા ઘરોની બાલ્કનીઓ, છત અને સરકારી મકાનોની દિવાલો પર મોટા પ્રમાણમાં કબૂતરોનાં માળાં જોવા મળે છે. ઘણીવાર લોકો જીવદયા તરીકે કબૂતરોને ચણ નાખે છે, પરંતુ આ કૃત્ય પાછળ છુપાયેલું જોખમ લોકો સમજી શકતા નથી. એક એવી ખતરનાક અને જીવલેણ બીમારી – Hypersensitivity Pneumonitis (HP) – આજના સમયમાં અનેક પરિવારોને ઘેરી રહી છે.
હાઇપર સેન્સિટીવ ન્યુમોનાઇટિસ શું છે?
Hypersensitivity Pneumonitis એ ફેફસાંને અસર કરતી એક જટિલ ઇમ્યૂન સંબંધિત બીમારી છે. આમાં શરીરની રક્ષણાત્મક પ્રણાલી અત્યંત સક્રિય થઈ જાય છે અને સૂક્ષ્મ એલર્જિક તત્વો સામે અતિ પ્રતિક્રિયા આપવાનું શરૂ કરે છે. આ તત્વોમાં સૌથી ઘાતક છે – કબૂતરના પાંખોના સૂક્ષ્મ કણો અને કબૂતરના ચરકમાંથી ઉડતા પ્રોટીન તથા ફંગસના Spores. લાંબા સમય સુધી આવા તત્વોનો શ્વાસ દ્વારા સંપર્ક થતાં ફેફસાંની અંદર ગંભીર ચેપ અને સોજો થવા લાગે છે, જે ધીમે ધીમે જીવલેણ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
લક્ષણો અને ખતરો
HP ના લક્ષણો સામાન્ય દમ અથવા શ્વાસની તકલીફ જેવા લાગતા હોવાથી શરૂઆતમાં ઓળખવા મુશ્કેલ બને છે. દર્દીઓને સતત ઉધરસ રહેવી, શ્વાસમાં તકલીફ, છાતીમાં તણાવ કે વેદના અનુભવવી, તાવ અને ઠંડી લાગવી, તેમજ શરીરમાં અસાધારણ થાક આવી જવું જેવા લક્ષણો જણાય છે. આગળ વધતી સ્થિતિમાં દર્દીના ઓક્સિજન લેવલ ઘટવા લાગે છે, ચહેરા અને નખ નીલાં થઈ જાય છે (cyanosis) અને શ્વાસ લેતી વખતે સીટી જેવી અવાજ આવવા લાગે છે. જો સમયસર સારવાર ન મળે તો બીમારી ફેફસાંની અંદર fibrosis પેદા કરે છે – એટલે કે ફેફસાં કઠણ થઈ જાય છે અને ઓક્સિજન શોષણ કરવાની ક્ષમતા લગભગ સમાપ્ત થઈ જાય છે. આ અવસ્થામાં કોઈ દવા અસરકારક રહેતી નથી અને છેલ્લો વિકલ્પ માત્ર Lungs Transplant જ બાકી રહે છે – જે અત્યંત ખર્ચાળ, જોખમભર્યું અને મર્યાદિત વિકલ્પ છે.
જીવદયા કે જીવઘાત?
અહીં મોટો પ્રશ્ન એ છે કે કબૂતરોને ચણ નાખવાની પરંપરા ખરેખર જીવદયા છે કે જીવલેણ અભ્યાસ? ઘણા લોકો ધાર્મિક ભાવના અથવા દયા રૂપે કબૂતરોને અનાજ નાખે છે, પરંતુ તે જ કૃત્ય તેમના પરિવારજનો કે પાડોશીઓ માટે ઘાતક બીમારીનું કારણ બની શકે છે. કબૂતરોના માળા ઘરમાં કે બિલ્ડિંગની આસપાસ થતા હોય તો ત્યાંથી સતત સૂક્ષ્મ કણો અને પ્રોટીન વાયુમંડળમાં ભળી જાય છે, જે શ્વાસ મારફતે સીધું ફેફસાં સુધી પહોંચે છે. આવી પરિસ્થિતિમાં જીવદયા કરતા જીવઘાત વધારે છે. દયા એવી હોવી જોઈએ જે કોઈને દુઃખ કે મૃત્યુ તરફ ન ધકેલે.
મુંબઈનો અનુભવ અને હવે ગુજરાત માટે ચેતવણી
મુંબઈમાં BMC એ જાહેર આરોગ્યને ધ્યાનમાં રાખીને કબૂતરોને ચણ નાખવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે. શરૂઆતમાં ઘણાં “જીવદયા પ્રેમીઓ” એ વિરોધ કર્યો હતો, પરંતુ અનેક કુટુંબોના જીવ સાથે થયેલા દુર્ઘટનાજનક અનુભવોએ લોકોને સત્ય સમજાવ્યું કે આરોગ્ય કરતાં મોટી કોઈ ભાવના હોઈ શકતી નથી. હવે ગુજરાત જેવા રાજ્યોમાં પણ આ મુદ્દે ગંભીર વિચાર કરવાની જરૂર છે. અમદાવાદ, વડોદરા, સુરત અને રાજકોટ જેવા શહેરોમાં કબૂતરોની સંખ્યા ખૂબ વધી ગઈ છે. જો સમયસર પગલાં ન લેવાય તો આવનારા વર્ષોમાં HP જેવી ગંભીર બીમારીઓના કેસો વધતાં જ જશે.
શું કરવું જોઈએ?
આ સંજોગોમાં જનતા, સમાજ અને સરકાર ત્રણેયે મળીને કાર્યવાહી કરવાની તાત્કાલિક જરૂર છે:
લોકો પોતાના ઘરો, બાલ્કનીઓ અને બિલ્ડિંગમાં કબૂતરોને ચણ નાખવાનું બંધ કરે.
રહેણાંક વિસ્તારોમાં પાંજરાપોળ જેવી વ્યવસ્થામાં જ કબૂતરોને સાચવવાની પરંપરા વિકસાવવી.
રેસિડેન્ટ વેલફેર એસોસિએશનોએ બિલ્ડિંગમાંથી કબૂતરોનાં માળા દૂર કરાવવાની જવાબદારી લેવી.
સરકારોએ મુંબઈની જેમ કડક નિયમો બનાવીને તેનો કડક અમલ કરાવવો.
આરોગ્ય વિભાગ દ્વારા જાગૃતિ અભિયાન ચલાવી લોકોને HP ના જોખમ વિશે માહિતગાર કરવા જોઈએ.
સાચી જીવદયા શું?
જીવદયા એ માત્ર પ્રાણીઓને ચણ નાખવા કે ખવડાવવાથી પૂરતી નથી થતી. સાચી જીવદયા એ છે કે આપણે પ્રાણીઓ સાથે માનવ આરોગ્યનું સંતુલન જાળવી શકીએ. જો આપણી દયા કોઈ બીજા માટે મરણદાયક સાબિત થાય તો તે દયા નહિ, પણ નિર્દયતા ગણાય. પ્રેમ અને સમજ વચ્ચે એક નાની પણ અગત્યની રેખા હોવી જોઈએ.
---
હૃદયપૂર્વક વિનંતી
કબૂતરોને ચણ નાખવાની પ્રવૃત્તિ દેખાવમાં ભલે સહાનુભૂતિ જેવી લાગે, પરંતુ તેનાથી અસંખ્ય નિર્દોષ લોકોના આરોગ્ય સાથે રમાઈ રહ્યું છે. તેથી સમાજના દરેક સભ્યને હૃદયપૂર્વક વિનંતી છે કે આ પ્રવૃત્તિથી દૂર રહો, પોતાના પરિવાર તથા પડોશીના આરોગ્યની કાળજી લો અને સાચી જીવદયા એ રીતે કરો કે તેમાં માનવજીવનનું રક્ષણ પણ સામેલ રહે.
કબૂતર ને ચણ નાંખશો નહીં,
જીવદયા ના નામે જીવ ઘાલશો નહીં.
પાંખના કણો શ્વાસમાં ઝેર ભરી જાય,
નિર્દોષ જીવને બીમારી ઘેરી જાય.
સાચી દયા એ છે સમજ સાથે,
માનવ જીવન બચાવો પ્રાણીઓની સાથે.
પ્રેમ કરો, પણ વિચારથી કરો,
કબૂતરોને ચણ નાંખવા થી દૂર રહો.
#GujaratCM #HealthMinistryIndia #GujaratHealthcare
