जागतिक अर्थव्यवस्था आता अनिश्चिततेच्या काळात प्रवेश करीत आहे, असे आंतरराष्ट्रीय नाणीकोषाने सांगितले आहे. आंतरराष्ट्रीय नाणीकोष, ज्याला IMF म्हणतात, ही एक जागतिक संस्था आहे, जी जगभरातील देशांना आर्थिक सल्ला देते, तातडीच्या मदतीसाठी कर्ज पुरवते आणि आर्थिक स्थिरता राखण्यासाठी उपाय सुचवते. सुमारे १९० देश IMF चे सदस्य आहेत. IMF चे अहवाल, जसे की वर्ल्ड इकॉनॉमिक आउटलूक, ग्लोबल फायनान्शियल स्टेबिलिटी रिपोर्ट आणि फिस्कल मॉनिटर, जागतिक अर्थव्यवस्थेची सध्याची परिस्थिती आणि भविष्यातील जोखीम यावर प्रकाश टाकतात. IMF ची मुख्य कार्यकारी अधिकारी क्रिस्टालिना जॉर्जिएव्हा यांनी अलीकडेच सांगितले की, जगभरातील अर्थव्यवस्था लवचीक असली तरी सध्या गंभीर जोखीम आणि अनिश्चितता वाढली आहे.
सध्याच्या जागतिक परिस्थितीचा अभ्यास केल्यास काही महत्त्वाच्या समस्या लक्षात येतात. सर्वप्रथम, अनेक देशांचे कर्ज खूप वाढले आहे. विकसित देश असो किंवा विकासशील देश असो, बरेच जण GDP पेक्षा जास्त कर्ज घेऊन आपला विकास चालवण्याचा प्रयत्न करत आहेत. पण अधिक कर्ज दीर्घकालीन आर्थिक स्थैर्यास धोका निर्माण करू शकते. कर्जावर व्याज भरण्याचा ताण सरकारी खर्चावर पडतो, ज्यामुळे आरोग्य, शिक्षण आणि पायाभूत सुविधा यांसारख्या क्षेत्रांचा विकास मंदावतो. त्यामुळे सरकारला कर्ज व्यवस्थापन योग्य पद्धतीने करणे आवश्यक आहे.
दुसरी समस्या म्हणजे काही तंत्रज्ञान कंपन्यांच्या शेअर्सच्या किंमती खूप वाढल्या आहेत. विशेषतः अमेरिकेत AI आणि उच्च तंत्रज्ञान कंपन्यांचे शेअर्स खूप महाग झाले आहेत. IMF ने चेतावणी दिली आहे की, जर या शेअर्समध्ये अचानक घट झाली तर जागतिक मंदीची शक्यता वाढेल, आणि ही मंदी विशेषतः विकासशील देशांच्या अर्थव्यवस्थेस थेट परिणाम करू शकते. त्यामुळे गुंतवणूकदार आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील कंपन्यांना जागरूक राहावे लागेल.
साथीच्या काळात सुरक्षित गुंतवणूक करण्यासाठी अनेकांनी सोने खरेदी करणे सुरू केले. सध्याच्या काळात सोन्याचे भाव सामान्यांच्या आवक्याबाहेर गेले आहेत. हे गुंतवणूकदारांच्या चिंतेचे स्पष्ट संकेत आहेत. भारतासारख्या देशांमध्ये सोन्याच्या वाढत्या किमतींमुळे आभूषण उद्योगावर दबाव पडत आहे, तर गुंतवणूकदार सुरक्षित संपत्तीकडे वळत आहेत.
तसेच संपत्ती विषमता ही आणखी एक मोठी समस्या आहे. जागतिक अर्थव्यवस्था वाढत असली तरी त्या लाभाचा फायदा सर्व नागरिकांपर्यंत पोहचत नाही. विकसित देशांमध्ये संपत्ती विषमता वाढत आहे, तर विकासशील देशांमध्ये बेरोजगारी आणि सामाजिक ताण वाढत आहे. IMF ने सरकारांना त्वरित उपाययोजना करण्याचे आवाहन केले आहे, अन्यथा सामाजिक असंतोष वाढू शकतो.
भारतावर सध्याच्या जागतिक आर्थिक परिस्थितीचा प्रभाव मोठा पडू शकतो. भारत जागतिक अर्थव्यवस्थेशी खोलवर जोडलेला आहे. डॉलरच्या बदलत्या चलनदरामुळे रुपया कमजोर होऊ शकतो, आयात महाग होऊ शकते आणि उत्पादन खर्च वाढेल. ही समस्या विशेषतः इंधन आणि कच्चा मालावर जास्त पडेल. जागतिक बाजारातील बदल भारताच्या निर्यातदारांवर दबाव आणतील. शेअर बाजार आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रावर परिणाम होऊ शकतो. AI, स्टार्टअप्स आणि उच्च तंत्रज्ञान क्षेत्र विशेष संवेदनशील ठरतील. बाजारातील अचानक घट गुंतवणूकदारांचा आत्मविश्वास कमी करेल, IPO आणि नव्या उद्योगांवर दबाव येईल.
गुंतवणूकदार सुरक्षित संपत्तीकडे वळल्याने सोन्याची मागणी वाढेल आणि त्याचे भाव वाढतील. हे RBI आणि वित्तीय नियामकांसाठी आव्हान ठरेल, कारण चलन पुरवठा संतुलित ठेवणे आवश्यक आहे. ग्रामीण व शहरी भागांमध्ये सामाजिक ताण वाढेल आणि बेरोजगारीची समस्या गंभीर होऊ शकते. या परिस्थितीत कौशल्यविकास योजना राबवणे, MSME क्षेत्राला अधिक समर्थन देणे गरजेचे आहे. जागतिक व्यापारातील टॅरिफ्स आणि मर्यादांमुळे भारताच्या निर्यातदारांवर दबाव येईल. विविध बाजारात व्यापार वाढवणे आणि स्पर्धात्मक उत्पादने तयार करणे अत्यंत आवश्यक ठरेल.
IMF च्या इशार्‍यातून भारतासाठी काही महत्वाचे धोरणात्मक धडे घेतले जाऊ शकतात. वित्तीय सावधगिरी ही मुख्य आवश्यकता आहे. प्राधान्यपूर्ण प्रकल्पांसाठी कर्ज घेणे आणि सार्वजनिक खर्चाचे प्राधान्य ठरवणे गरजेचे आहे. आयात-निर्यात धोरण सुधारित करणे आवश्यक आहे, पर्यायी बाजारात व्यापार वाढवणे, कृषी आणि लघुउद्योग उत्पादने निर्यातसक्षम बनवणे आवश्यक आहे. तंत्रज्ञान आणि नवोन्मेषातील गुंतवणूक वाढवणे आवश्यक आहे. AI, हरित ऊर्जा, बायोटेक आणि स्वयंचलन क्षेत्रात गुंतवणूक करून भारत जागतिक स्पर्धेत टिकू शकेल. तंत्रज्ञान हस्तांतरण आणि संशोधन व विकासासाठी सार्वजनिक-खाजगी भागीदारी वाढवणे गरजेचे आहे. सामाजिक समावेश सुनिश्चित करण्यासाठी वृद्धीचा फायदा सर्व वर्गांपर्यंत पोहचवणे गरजेचे आहे. बेरोजगारी कमी करण्यासाठी कौशल्यविकास योजना राबवणे, शेअर बाजार आणि वित्तीय उपाययोजनांवर नियमन मजबूत करणे आवश्यक आहे. बँकांचे आरक्षित कोष टिकवणे आणि आपत्कालीन आर्थिक यंत्रणा सक्षम ठेवणे आवश्यक आहे.
जागतिक अर्थव्यवस्थेतील अनिश्चिततेत योग्य वित्तीय नियोजन, तंत्रज्ञान आणि नवोन्मेषातील गुंतवणूक, सामाजिक समावेश आणि बाजार संतुलन भारतासाठी बल ठरेल. या पद्धतीने घेतलेल्या निर्णयांमुळे भारत फक्त संकटातून टिकून राहणार नाही, तर जागतिक अर्थव्यवस्थेत निर्णायक भूमिका बजावेल आणि आपल्या आर्थिक तसेच सामाजिक विकासाला गती मिळेल. IMF चे इशारे फक्त जागतिक अर्थव्यवस्थेवर लक्ष देण्याचा आग्रह नाही, तर वित्तीय स्थैर्य, धोरणात्मक निर्णय, तंत्रज्ञानातील गुंतवणूक आणि सामाजिक समावेश या सर्व बाबींचा योग्य समतोल राखण्याचे मार्गदर्शन करतात.
सारांश म्हणून सांगायचे झाले, तर IMF ने दिलेली चेतावणी जागतिक अर्थव्यवस्थेतील अनिश्चिततेवर प्रकाश टाकते. भारतासाठी योग्य वित्तीय नियोजन, तंत्रज्ञान आणि नवोन्मेषातील गुंतवणूक, सामाजिक समावेश, बाजार संतुलन आणि धोरणात्मक निर्णय हेच उपाय ठरतील. यामुळे भारत फक्त आर्थिक संकटांवर मात करेल असे नाही, तर जागतिक आर्थिक प्रक्रियेत निर्णायक भूमिका बजावेल आणि दीर्घकालीन विकासासाठी मजबूत पाया तयार करेल.
