भारताने गेल्या काही आठवड्यांत परराष्ट्र धोरणाच्या पातळीवर केलेल्या काही हालचालींनी दक्षिण आशियातील राजकीय वातावरण हलवून सोडले आहे. परराष्ट्रमंत्री एस. जयशंकर यांनी अलीकडेच अफगाणिस्तानचे परराष्ट्रमंत्री आमिर खान मुत्तकी यांची भेट घेतली. वरकरणी ही भेट मानवी मदत, शिक्षण आणि व्यापार या विषयांवर केंद्रित असल्याचे सांगण्यात आले, परंतु तिचा खरा अर्थ या सीमित चौकटींपेक्षा फार मोठा आहे. ही भेट भारताच्या दीर्घकालीन सामरिक रणनीतीचा भाग असल्याचे आता स्पष्टपणे दिसून येते.
या भेटीनंतर आंतरराष्ट्रीय वृत्तमाध्यमांत आणि विश्लेषक वर्तुळात असे ठळकपणे चर्चिले जात आहे की भारताने पाकिस्तानभोवती एक प्रकारे रणनीतिक जाळे विणले आहे. वाखान कोरिडॉर, चाबहार बंदर आणि ताजिकिस्तानमधील हवाई सहकार्य या तीन बिंदूंमुळे भारताने पाकिस्तानला चारही बाजूंनी ‘घेरले’ असल्याचा दावा केला जातो. हा दावा कितपत अचूक आहे हे तपासणे गरजेचे आहे, कारण या सर्व घटनांमागे केवळ लष्करी गणित नाही, तर खोलवरचा राजनैतिक अर्थ दडलेला आहे.
जयशंकर–मुत्तकी भेटीमागील मुख्य उद्देश म्हणजे अफगाणिस्तानात भारताची उपस्थिती पुन्हा दृढ करणे. तालिबान सत्तेवर आल्यानंतर भारताने काबुलमधील आपले दूतावास बंद केले होते, परंतु गेल्या काही महिन्यांत भारताने तिथे ‘टेक्निकल मिशन’ उभारून मानवी मदत आणि शिक्षणविषयक प्रकल्प पुन्हा सुरू केले आहेत. ही उपस्थिती केवळ औपचारिक नाही, तर भारत अफगाणिस्तानच्या आर्थिक आणि सुरक्षा क्षेत्रात पुन्हा पाऊल ठेवत आहे, असा स्पष्ट संकेत आहे. पाकिस्तानच्या दृष्टिकोनातून ही घडामोड चिंताजनक ठरू शकते.
वाखान कोरिडॉर हा अफगाणिस्तानच्या ईशान्येकडील अत्यंत अरुंद पट्टा आहे, जो चीनला थेट जोडतो. या भागात भारताचे थेट भौगोलिक अस्तित्व नाही, तरीही जयशंकर–मुत्तकी भेटीनंतर या प्रदेशाचा उल्लेख वारंवार केला जाऊ लागला आहे. कारण, वाखानचा भौगोलिक अर्थ जरी मर्यादित असला तरी त्याचे प्रतीकात्मक महत्त्व मोठे आहे. हा पट्टा भारताच्या अफगाण धोरणात ‘सांकेतिक जोडणारा दुवा’ म्हणून पाहिला जातो. भारताचा उद्देश अफगाणिस्तानाशी पुन्हा विश्वासाचे संबंध प्रस्थापित करणे हा असला, तरी यामागे पाकिस्तानला अप्रत्यक्ष इशारा दडलेला आहे की भारत या भागातील घडामोडींवर बारीक नजर ठेवून आहे.
अर्थात, हा भाग लष्करी दृष्ट्या फारसा सोयीचा नाही. तेथे ना मोठ्या प्रमाणात रस्ते आहेत, ना हवाई सुविधा. परंतु रणनीतिक संवादात कधी कधी प्रतीक हाच सर्वात ताकदीचा संदेश ठरतो. भारताने अफगाणिस्तानात पुन्हा सक्रियता दाखवली याचा अर्थ, पाकिस्तानच्या उत्तर-पश्चिम सीमेजवळ भारत पुन्हा प्रभावी झाला आहे, आणि हीच बाब पाकिस्तानसाठी अस्वस्थतेची ठरते.
या सगळ्यात चाबहार बंदराचे महत्त्व अतिशय निर्णायक आहे. इराणमधील हे बंदर भारताच्या दृष्टीने केवळ व्यापाराचे प्रवेशद्वार नाही, तर पाकिस्तानाविना अफगाणिस्तान आणि मध्य आशियाशी संपर्क साधण्याचा एकमेव स्थिर पर्याय आहे. अमेरिकेच्या निर्बंधांमुळे चाबहारवरील कामकाज काही काळ मंदावले होते, पण गेल्या वर्षभरात भारताने ते पुन्हा गतीमान केले आहे. या बंदरातून अफगाणिस्तानात गेलेले भारतीय धान्य, औषधे आणि मदत साहित्य हे फक्त मानवी मदत नसून, राजनैतिक उपस्थितीचे प्रतीक आहे. पाकिस्तानने आपले भूभाग भारताला व्यापारासाठी बंद ठेवल्याने, चाबहार हा भारतासाठी ‘रणनीतिक श्वासमार्ग’ बनला आहे. त्यामुळे जयशंकर–मुत्तकी चर्चेत या प्रकल्पावर जोर देण्यात आला, हे अनायास नाही.
आता ताजिकिस्तानच्या प्रश्नाकडे वळूया. अनेक अहवालांमध्ये भारताचे ताजिकिस्तानमधील “गुप्त हवाई तळ” असल्याचा उल्लेख येतो. वास्तविकता अशी आहे की, भारताने १९९०च्या दशकात ताजिकिस्तानमध्ये वैद्यकीय आणि तांत्रिक सहकार्य सुरू केले होते. काही काळ भारतीय तांत्रिक मदतीने फर्खोर या ठिकाणी लहान हवाई सुविधा विकसित करण्यात आली होती, जी नंतर ताजिक सरकारच्या नियंत्रणाखालीच राहिली. त्याचा उपयोग भारतीय दलाने केला असावा अशी शक्यता आहे, पण ते आजच्या घडीला पूर्णपणे कार्यरत “हवाई तळ” म्हणून ओळखले जात नाही. तरीदेखील ताजिकिस्तानमध्ये भारताचे अस्तित्व हे पाकिस्तानसाठी एक संवेदनशील मुद्दा आहे, कारण हा भाग पाकिस्तानच्या उत्तरेस म्हणजेच त्याच्या ‘डोळ्यांच्या वर’ आहे.
पाकिस्तानची प्रतिक्रिया या सर्व घटनांवर स्वाभाविकपणे चिंतेची आहे. गेल्या काही वर्षांत पाकिस्तानची अर्थव्यवस्था ढासळली, राजकीय अस्थिरता वाढली आणि चीनवरची त्याची आर्थिक व सामरिक अवलंबनाही प्रचंड वाढली. अशा वेळी भारताचे अफगाणिस्तान, इराण आणि मध्य आशियात वाढते संपर्क हे पाकिस्तानच्या राजनैतिक संतुलनाला आव्हान देणारे आहे. त्यामुळेच पाकिस्तानच्या माध्यमांत भारताच्या “चारही बाजूंनी घेराबंदी” या भाषेत चर्चा रंगू लागली.
प्रत्यक्षात, भारताचे हे धोरण थेट सैन्य तैनाती किंवा संघर्षावर आधारित नाही. भारत आपले सामरिक हित आर्थिक, व्यापारी आणि तांत्रिक सहकार्याच्या माध्यमातून साधतो. अफगाणिस्तानात मानवी मदत, चाबहारमधून व्यापार आणि ताजिकिस्तानशी सहकार्य या सर्व हालचालींचा उद्देश पाकिस्तानावर लष्करी दडपण आणणे नसून, प्रदेशात भारताचे प्रभावी आणि स्थिर स्थान निर्माण करणे आहे. या सर्व हालचालींचे सामर्थ्य म्हणजे “पर्यायी मार्ग” — म्हणजे पाकिस्तानाविना आशियाशी जोडणारा भारताचा महामार्ग.
या पार्श्वभूमीवर जयशंकर–मुत्तकी भेट हे एक साधे राजनैतिक औपचारिक पाऊल नव्हते. ते दक्षिण आशियातील बदलत्या समीकरणांचे प्रतीक आहे. अमेरिकेच्या अफगाण धोरणातील रिकाम्या जागा आता भारतासारख्या प्रादेशिक शक्ती भरत आहेत. पाकिस्तानसाठी ही परिस्थिती धोकादायक ठरू शकते कारण त्याचा पारंपरिक प्रभावक्षेत्र कमी होत चालला आहे.
भारताच्या या धोरणात एक व्यापक संदेश दडलेला आहे – की नवी दिल्ली आता केवळ आपल्या सीमांपुरती मर्यादित राहणार नाही, तर ती मध्य आशियात आणि पश्चिम आशियात आपली उपस्थिती दृढ करणार आहे. वाखानपासून चाबहारपर्यंतचा पट्टा हा फक्त नकाशावरील जागा नाही, तर भारताच्या उदयोन्मुख परराष्ट्र धोरणाचे प्रतिबिंब आहे. हे धोरण अमेरिकेशी आणि रशियाशी असलेल्या समतोल नात्याचा वापर करून राबवले जात आहे.
या घटनांमधून एक गोष्ट स्पष्ट होते की भारताने पाकिस्तानकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला आहे. पूर्वी जिथे भारताची नीती “प्रतिक्रिया” केंद्रित होती, तिथे आता “पूर्वसूचना आणि प्रतिबंध” केंद्रित झाली आहे. पाकिस्तानमध्ये चीनची वाढती उपस्थिती, त्यांचे सामरिक करार आणि सीपेक मार्गाच्या असुरक्षिततेमुळे भारताला नव्या समीकरणांची गरज आहे. वाखान–चाबहार–ताजिकिस्तान हा त्या समीकरणांचा त्रिकोण आहे.
तथापि, या संपूर्ण घडामोडींमध्ये भारताने आपला सूर संतुलित ठेवला आहे. भारताने कोणतेही आक्रमक वक्तव्य केले नाही, तर सर्व चर्चा आर्थिक आणि विकासात्मक चौकटीत केल्या. हीच भारताच्या सामरिक कूटनीतीची ताकद आहे – ती शस्त्रांवर नव्हे, तर संवाद, संपर्क आणि सहकार्यावर उभी आहे.
दक्षिण आशियात सध्या चीन, रशिया, अमेरिका आणि इस्लामाबाद–दिल्ली या चार शक्तींची गुंतागुंत वाढली आहे. भारताने या सर्व शक्तींसमोर आपली भूमिका दृढपणे मांडली आहे. चाबहारमधील गुंतवणूक, अफगाणिस्तानातील पुनर्स्थापना आणि मध्य आशियातील भागीदारी हे सर्व एका मोठ्या चित्राचा भाग आहेत – जिथे भारताचे उद्दिष्ट आहे “संतुलन निर्माण करणे”, आणि पाकिस्तानच्या पारंपरिक प्रभावाला मर्यादित करणे.
या सर्व हालचालींचा परिणाम पुढील काही वर्षांत अधिक स्पष्टपणे दिसेल. वाखानच्या डोंगररांगांपासून ते इराणच्या किनाऱ्यांपर्यंत भारताने तयार केलेली ही राजनैतिक साखळी केवळ नकाशातील रेषा नाहीत, तर नव्या युगातील सामरिक संवादाचे प्रतीक आहेत. पाकिस्तानच्या मनात अस्वस्थता असली तरी भारताचे उद्दिष्ट त्याला घेरणे नव्हे, तर स्वतःसाठी नव्या दिशा उघडणे हेच आहे.
भारताची परराष्ट्रनीती आज “प्रत्युत्तर” देण्यापेक्षा “आघाडी घेण्यावर” केंद्रित आहे. आणि हाच बदल या दशकातील सर्वात मोठा राजनैतिक परिवर्तनबिंदू ठरू शकतो.
