ઓહોહો... વાત જ જાણે એવી હતી કે આખા ગામની છાતી પર જાણે કાળો ડામ લાગી ગયો હોય! નાનકડું, શાંત ગામ, જ્યાં સવાર પડે ને પંખીડાના કલરવ સિવાય ભાગ્યે જ કોઈ મોટો અવાજ સંભળાય. ખેતરોની લીલીછમ હરિયાળી ને માથે નીલમ જેવું આકાશ. ગામના ચોરે બેઠેલા વડીલોની વાતોના ગણગણાટથી ને ઘરની ગાય-ભેંસોના ભાંભરવાથી જ આખું વાતાવરણ જીવંત રહેતું. પણ આજે તો વાત જ જુદી હતી!
આજે પહેલીવાર ગામની ભાગોળે પોલીસ પટેલની ગાડી આવીને ઊભી રહી હતી. સફેદ ખાદીના ધોતિયા-ઝભ્ભામાં ને માથે પાઘડીએ શોભતા પોલીસ પટેલની આણ આખા પંથકમાં વર્તાય. એમનું ગામમાં આવવું એટલે કોઈ મોટો અપરાધ થયો હોય તેની ખાતરી. આખા ગામના ચહેરા પર ચિંતાની કાળી રેખાઓ ખેંચાઈ ગઈ હતી.
કારણ હતું – દિનુ. સામતભાઈ પટેલનો એકનો એક દીકરો, જેને એ લાડ-કોડમાં ઉછેર્યો હતો. સામતભાઈ ગામના ધનાઢ્ય, મોટી આબરૂવાળા, એટલે દિનુની નાની-મોટી ભૂલોને લોકો નજરઅંદાજ કરી દેતા. પણ આ ભૂલ નાની નહોતી, આ તો ગામની આબરૂનો સવાલ હતો!
ગામનું ઘરેણું કહેવાય એવી સુખી પટેલની દીકરીને ને બીજી કેટલીયે દીકરીઓને દિનુ રંજાડતો, છેડતો. પણ સામતભાઈના દરદબાથી કોઈ ઊંચું મોં કરીને ફરિયાદ કરવાની હિંમત નહોતું કરતું. પણ ગયા અઠવાડિયે તો હદ થઈ ગઈ. શાંત બપોરે, જ્યારે સૂરજનો તાપ માથા પર હોય ને આખું ગામ આરામમાં હોય, ત્યારે સુખી પટેલની દીકરી, જાણે કોઈ શિકારીથી ભાગતી હોય તેમ, ગામના ચોકમાંથી દોટ મૂકી ને સીધી સરપંચના ઘરના ઉંબરે પહોંચી. એના ડૂસકાં ને ડુમો જાણે આખા ગામની શાંતિ ચીરી નાખ્યો.
"દિનુએ, દિનુએ મારી આબરૂ પર હાથ નાખ્યો!" એટલું બોલતા જ તે ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડી પડી.
આ સાંભળીને તો સુખી પટેલ અને એમની પત્ની ધરતીકંપમાં તૂટી પડ્યા હોય તેમ રડવા લાગ્યા. આખા ગામમાં ખળભળાટ મચી ગયો. બધાના મનમાં એક જ સવાલ, "સામતભાઈને કોણ સમજાવે કે એમના લાડકાએ શું કારસ્તાન કર્યું છે?"
ત્યારે, આંખમાં આંસુ ને હૈયામાં હિંમત ભરીને, સુખી પટેલની દીકરી બોલી, "હું વાત કરીશ દિનુના પિતાને."
આખા ગામનું પંચ ને લોકો એની સાથે સામતભાઈના ઘરે પહોંચ્યા. દિનુ ત્યાં હાજર હતો. આખી વાત માંડીને કહેવાઈ. સામતભાઈએ પહેલા તો માન્યું નહીં, પણ દીકરાને બોલાવીને પૂછ્યું, ત્યારે દિનુના માથે પાપનો પોટલો પડ્યો હોય એમ બધું સાચું પડ્યું. સુખી પટેલ અને ગામલોકો તો ઈચ્છતા હતા કે દિનુને મોટી સજા મળે, પણ સામતભાઈનો લાડકો, એકનો એક દીકરો. પિતાનું હૃદય પીગળ્યું. એમણે વિનંતી કરી કે વાતનું નિરાકરણ ગામમાં જ આવી જાય.
સરપંચના ઘરે પંચ ભેગું થયું. ગામમાં સોપો પડી ગયો હતો, અરેરાટી વર્તાતી હતી. ક્યાંકથી કોઈ વડીલની વાત નીકળી: "આ તો ગામની કાળી ટીલી છે, ગમે તે થાય પણ દીકરીની આબરૂ તો પહેલી."
ઘણી લાંબી ચર્ચા પછી નિર્ણય લેવાયો: ગામની આબરૂ પણ સચવાય ને દિનુને સજા પણ મળે. દિનુને એક વર્ષ માટે ગામમાંથી દૂર રાખવો. સામતભાઈ નારાજ તો થયા, પણ દીકરાના મુખ પર પસ્તાવો જોઈને એમણે મૌન ધારણ કર્યું. નિર્ણય મુજબ, દિનુને ગામથી દૂર મૂકી આવવામાં આવ્યો.
દૂર રહીને દિનુ પસ્તાવાની આગમાં સળગતો હતો. એક રાતે એના મનમાં વિચાર આવ્યો: 'ચાલ, હું જઈને પેલી છોકરીની માફી માગી આવું.'
ચોરની જેમ, ધીમે પગલે એ ગામમાં પ્રવેશ્યો. અડધી રાતનો સમય. ગામની શેરીઓ સૂમસામ હતી, ક્યાંક કોઈ કૂતરો ભસતો હોય એટલો જ અવાજ. સુખી પટેલના ઘરના વાડામાં ચૂપચાપ પ્રવેશ્યો, ઘરની પાછળ એક ખુલ્લી બારી પાસે ઊભો રહીને હળવેકથી સુખી પટેલને બૂમ પાડી.
સફાળા જાગેલા સુખી પટેલ ગુસ્સાથી લાલઘૂમ થઈ ગયા. આ ભૂત જેવો કોણ આવ્યો? એમણે બૂમાબૂમ કરી: "ચોર! ચોર! એ જ પાપી પાછો આવ્યો છે!"
બૂમો સાંભળીને આખું ગામ જાગી ગયું. લાકડીઓ ને દીવા લઈને લોકો એકઠા થયા. દિનુ ફરી વખત અપરાધી તરીકે પકડાયો. હવે ગામના લોકોનું સંયમ તૂટી ગયું હતું. ગામની વાતો ગામમાં રાખવાનો પ્રયત્ન નિષ્ફળ ગયો. હવે તો નિવેડો પોલીસ પટેલ સિવાય નહોતો.
એ જ ક્ષણે ગામના ચોકમાં ઊભેલા સિપાહીઓ દિનુને પકડવા દોડી આવ્યા. દિનુએ કરેલા પાપે આજે પહેલીવાર પોલીસ પટેલને ગામમાં લાવ્યા હતા. ગામની વાત હવે પોલીસ સ્ટેશનની ચોપડીઓમાં લખાવાની હતી. અને ગામની આબરૂ પર કાયમી કાળી ટીલી લાગી ગઈ.
ઝમક! ઝમક! એમ કરતાં ગામની શેરીઓમાં ડામચિયા પરના ફાનસનો આછો પીળો પ્રકાશ પડતો હતો. સુખી પટેલના ઘર આગળ તો જાણે માનવમેદની ભેગી થઈ ગઈ હતી. લાકડીઓ, ધોકા અને ગુસ્સાથી ભરેલા ચહેરાઓ! દિનુ, જે થોડીવાર પહેલાં પસ્તાવો કરવા આવ્યો હતો, તે હવે ભયથી થરથર કાંપતો હતો. એની આંખોમાં માફીની ભીખ હતી, પણ ગામલોકોની આંખોમાં તો માત્ર આક્રોશ હતો.
"એ પાપીને છોડશો નહિ! આણે તો ગામની આબરૂ ધૂળમાં મેળવી છે!" કોઈ વડીલનો અવાજ ગુંજ્યો.
પોલીસ પટેલ અને બે સિપાહીઓ લાકડીના ટેકે ચાલતા, ધીમા પણ દબદબાભેર અવાજે ત્યાં પહોંચ્યા. "શું ધમાલ છે આ? કોણ છે આ?" પોલીસ પટેલનો રોબદાર અવાજ સાંભળીને ટોળું એક ક્ષણ માટે શાંત થયું.
સુખી પટેલ રડમસ અવાજે પોલીસ પટેલના પગમાં પડી ગયા, "પટેલ સા'બ, આ જ એ નરાધમ છે! જેને ગામમાંથી દૂર કર્યો તો, ઈ પાછો ચોરી-છૂપીથી મારી દીકરીના ઓરડા પાસે આવ્યો છે. હવે તો આનો નિવેડો તમે જ લાવો!"
પોલીસ પટેલે દિનુને ગરદનથી પકડ્યો. "કેમ રે દિનુ? તને શરમ નથી આવતી? પંચનો ફેંસલો માથે ચડાવવાને બદલે પાછો ચોરની જેમ આવ્યો છે? તારા બાપની આબરૂનો તો વિચાર કર!"
દિનુના મોઢામાંથી કોઈ શબ્દ ન નીકળ્યો. એ માત્ર માથું નમાવીને ઊભો રહ્યો, એના ચહેરા પરની ધૂળ અને પરસેવો એની હાલત કહી આપતા હતા.
ત્યાં જ, ટોળાને ધક્કો મારીને, ધોતિયું સંભાળતા સામતભાઈ દોડી આવ્યા. એમનો ચહેરો ફિક્કો પડી ગયો હતો. આંખોમાં નિરાશા અને અપમાનનો ભાવ હતો. એમણે આવીને જોયું કે પોલીસ પટેલે દિનુને પકડ્યો છે, ત્યારે એમનું હૈયું જાણે બેસી ગયું.
"પટેલ સા'બ! મારો દિકરો... મારો દિનુ!" સામતભાઈનો અવાજ તૂટી ગયો.
પોલીસ પટેલે સહેજ ગુસ્સાથી કહ્યું, "સામતભાઈ, તમારા દીકરાએ ગામની આબરૂનું ચીથરું કર્યું છે. પંચનો ફેંસલો તોડ્યો છે! હવે ગામની વાત ગામમાં રહી નથી. આ ગુનો માત્ર છેડતીનો નથી, આ તો પંચના અપમાનનો છે! કાયદો તોડવાનો છે! હવે આનો નિવેડો પોલીસ સ્ટેશનમાં જ થશે."
સામતભાઈની આંખમાંથી આંસુની ધારા વહી ગઈ. એમના મોઢામાંથી એક જ શબ્દ નીકળ્યો, "બસ, હવે મારો દિનુ મરી ગયો સમજજો, પટેલ સા'બ. આબરૂ વિનાની જીંદગી કરતાં તો મોત સારું."
ગામલોકો ચૂપચાપ આ દ્રશ્ય જોઈ રહ્યા. જે સામતભાઈની આબરૂનો સૂરજ આખા ગામ પર ચમકતો હતો, તે આજે અસ્ત થઈ ગયો હતો.
પોલીસ પટેલે એક સિપાહીને ઈશારો કર્યો. "સિપાહી, બાંધી લો આને. અને સવાર પડ્યે તુરત જ તાલુકાની કચેરીમાં લઈ જજો. હવે આનો ફેંસલો કોર્ટમાં થશે."
બે સિપાહીઓએ દિનુને દોરડાથી બાંધ્યો. દિનુએ છેલ્લી વાર નજર ઊંચી કરીને સુખી પટેલની દીકરી સામે જોયું. એ નજર માફીની નહોતી, પણ જાણે એના ભૂતકાળના કાળા કર્મોનો ભાર લઈને જતી હતી.
સવારનું પહેલું કિરણ હજી ફૂટ્યું નહોતું ને, પોલીસ પટેલની જીપ ગામના કાચા રસ્તા પર ધૂળ ઉડાડતી તાલુકા તરફ રવાના થઈ. પાછળ રહી ગયું એક નિષ્ફળ ગયેલું પંચ, એક અપમાનિત પિતા, અને આખી રાત જાગેલું એક નાનકડું ગામ, જેના માથે કાયમ માટે કાળી ટીલી લાગી ગઈ હતી. ગામની દીકરીઓની સુરક્ષાનો સવાલ આજે ઘરના વડીલોના હાથમાંથી સરકીને કાયદાના હાથમાં જતો રહ્યો હતો. ગામની શાન આજે પોલીસના બૂટ નીચે કચડાઈ ગઈ હતી.
સામતભાઈ પોતાના ઘરના ઓટલે બેસીને ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડી રહ્યા હતા. આખા ગામના ચૂલા પર પાણી ફરી વળ્યું હતું. ગામનો માહોલ શોકમય બની ગયો હતો. આ ગુનાએ માત્ર એક દીકરીની આબરૂ પર હાથ નહોતો નાખ્યો, પણ આખા ગામની સંસ્કારિતા અને પંચની સત્તા પર ઘા કર્યો હતો. હવે સવાર પડશે ત્યારે દરેક માણસ એકબીજાને જોશે, ત્યારે એમના મનમાં આ દુઃખદ ઘટનાનો પડઘો જરૂર પડશે.
આગળની સવાર ગામ માટે ભારેખમ બનીને આવી. સુરજ તો રોજની જેમ જ ઉગ્યો, પણ એનું તેજ જાણે ફીક્કું લાગતું હતું. ગામના પાદરમાં પંખીઓનો કલરવ સંભળાતો હતો, પણ માણસોના હૈયામાં ડૂમો ભરાયેલો હતો. આજે કોઈનાય ઘરમાં ચૂલા મોડા સળગ્યા, અને સળગ્યા તોય ધુમાડામાં ક્યાંક વિષાદની ગંધ હતી.
ગામનો ચોરો, જ્યાં રોજ સવારમાં વડીલોની બેઠક જામતી, ત્યાં આજે નીરવ શાંતિ હતી. વડીલો બેઠા તો હતા, પણ કોઈના મોઢે બોલ નહોતો. સૌના મનમાં એક જ વાત ઘોળાતી હતી: "આપણે ક્યાં ઓછા પડ્યા કે પોલીસને ગામમાં આવવું પડ્યું?"
સરપંચ પણ મૌન હતા. એમણે રાતભર વિચાર્યું હતું કે દિનુને એક વર્ષ દૂર રાખવાનો ફેંસલો કદાચ નબળો પડ્યો. જો કડક સજા કરી હોત તો કદાચ ગામની આબરૂ બચી જાત. પણ હવે પસ્તાવો કરવાથી શું વળે?
સુખી પટેલના ઘરમાં હજી શોકનો માહોલ હતો. સુખી પટેલની પત્ની દીકરીને વળગીને બેઠી હતી. દીકરીની આંખોમાંથી રાતભર વહેલાં આંસુ હવે સુકાઈ ગયા હતા, પણ એના ચહેરા પરની નિર્દોષતા અને હાસ્ય જાણે કાયમ માટે છીનવાઈ ગયાં હતાં. એનું મૌન, એના ડૂસકાં કરતાંય વધારે પીડાદાયક હતું.
સામતભાઈનું ઘર તો જાણે અંધકારમાં ડૂબી ગયું હતું. ઘરના ઓટલે બેઠેલા સામતભાઈની હાલત જોવા જેવી નહોતી. જે માણસ હંમેશાં માથું ઊંચું રાખીને ચાલતો, આજે તેનું માથું નમી ગયું હતું. ગામનો કોઈ માણસ તેમની પાસે જવાની હિંમત નહોતો કરતો, અને સામતભાઈ પોતે પણ કોઈની સામે આંખ મેળવવા તૈયાર નહોતા. એમની પત્ની, જેણે દિનુને લાડ લડાવવામાં કોઈ કસર નહોતી છોડી, તે ઘરની અંદર ખૂણામાં બેસીને પોતાની જાતને કોસી રહી હતી. "મારા લાડે જ મારા દીકરાને બગાડ્યો," એવું બોલતાં બોલતાં એનું હૈયું ફાટી જતું હતું.
ગામના યુવાનોમાં પણ ગુસ્સો હતો. તેઓ અંદરોઅંદર વાત કરતા હતા: "આવા નીચ માણસને ગામમાં પાછો આવવા દેવો જ નહોતો જોઈતો. પંચે જે સજા કરી તે નબળી હતી."
આખા ગામમાં હવે એક નવી ચર્ચા ચાલતી હતી: કાયદો અને ગામની પરંપરા.
એક વૃદ્ધ વડીલ, જેમનું નામ ડાહ્યાબાપા હતું, જે શાંતિથી બધું જોઈ રહ્યા હતા, તેમણે ચોરા પર બેઠેલા પંચને કહ્યું, "સરપંચ, વાત તો ગામમાંથી બહાર ગઈ. પોલીસ આવી. પણ આ ઘટનાએ આપણને એક શીખ આપી દીધી છે. આજથી, આપણે ગામની દીકરીઓની વાતને હળવાશથી નહિ લઈએ. આબરૂ ભલે ગઈ, પણ હવે પછી કોઈ દિનુ આવું પગલું ભરવાની હિંમત ન કરે એની ખાતરી કરવાની છે."
ડાહ્યાબાપાના શબ્દોમાં કડવાશ હતી, પણ સત્ય હતું. આ ઘટનાએ ગામને અંદરથી હચમચાવી નાખ્યું હતું. ગામની એકતા તૂટી નહોતી, પણ એમાં એક કડવાશ ભળી ગઈ હતી. હવે ગામના લોકો એકબીજા સામે સહેજ શંકાની નજરે જોતા થયા હતા.
ગામના જીવનમાં હવે એક મોટો વળાંક આવ્યો હતો. દિનુની ધરપકડ એ માત્ર એક ગુનેગારને સજા નહોતી, પણ ગામની પેઢીઓથી ચાલતી આવેલી પંચાયતી વ્યવસ્થા પરનો સવાલ હતો. હવેથી, નાની-નાની વાતમાં પણ કાયદાનો ડર અને પોલીસની હાજરીનો અહેસાસ કાયમ માટે રહી જવાનો હતો.
ગામના નામે જે કાળી ટીલી લાગી હતી, તેને ભૂંસવા માટે હવે માત્ર સમય જ એક માત્ર ઉપાય હતો. પણ એ ટીલીની નિશાની કાયમ માટે ગામના લોકોના મન પર રહી જવાની હતી. ગામની શેરીઓ, જ્યાં ખુશીથી બાળકો રમતા, ત્યાં હવે એક ભય અને વિષાદની ચાદર પથરાયેલી હતી. આ ગામ હવે ક્યારેય પહેલાં જેવું શાંત અને નિશ્ચિંત નહોતું રહેવાનું.
સવાર પડ્યે, સામતભાઈએ માંડ માંડ હિંમત એકઠી કરી. એમનો પગ ચોકી તરફ ઉપડતો નહોતો, પણ દીકરાને એકવાર જોવાની વેદના એમને ખેંચી જતી હતી. એમણે ઘરના કબાટમાંથી એક ફાટેલું, મેલુંઅધેલું પંચિયું કાઢ્યું, જેને તેઓ ક્યારેય અડકતા નહોતા, અને એ પહેરીને ચોકી તરફ ચાલ્યા. તેમની ચાલમાં ગામના શેઠની આબરૂનો રુઆબ નહોતો, પણ એક પિતાની લાચારી હતી.
ચોકીમાં દિનુ લોકઅપની સળીયા પાછળ બેઠો હતો. એનો ચહેરો સૂજી ગયો હતો અને આંખો લાલ હતી.
સામતભાઈ સળીયા પાસે ઊભા રહ્યા. એમણે દિનુને જોયો, પણ તેમની આંખોમાં વાત્સલ્યને બદલે ક્રોધ અને નફરત ભરેલી હતી.
"દી... દિનુ!" સામતભાઈએ માંડ માંડ અવાજ બહાર કાઢ્યો. "આ તે શું કર્યું તેં? તેં ખાલી તારી જિંદગી નથી બગાડી, પણ તેં તો આખા ગામની આબરૂ પર, ને આપણી ખાનદાની પર કાળો કૂચડો ફેરવ્યો છે! મારો જીવ બળે છે, દિનુ! તેં મને ક્યાંય મોઢું દેખાડવા જેવો નથી રાખ્યો! ગામનું પંચ ભેગું થયું, એ ફેંસલો તને માથે ચડાવતા શું થતું હતું? કેમ પાછો આવ્યો તું?"
સામતભાઈના શબ્દોમાં એટલી પીડા હતી કે દિનુ માથું નમાવી ગયો. તેના ગળામાંથી ડૂમો નહોતો નીકળતો.
સામતભાઈએ ફરી જોશથી કહ્યું, "બોલ! શું કામ પાછો આવ્યો હતો? પેલા સુખી પટેલની દીકરીને વધારે રંજાડવા? કે ચોરી કરવા? બોલ! મારા મોં પર બોલ કે તારી શું બદઈરાદા હતી?"
ત્યારે દિનુથી રહેવાયું નહિ. એની આંખોમાં આંસુ ધસી આવ્યા. એણે ધ્રૂજતા અવાજે કહ્યું, "બાપુ... હું... હું કોઈ બદઈરાદાથી નહોતો આવ્યો. મને ખબર હતી કે મારાથી મોટો ગુનો થઈ ગયો છે. પસ્તાવાના ભારથી હું સળગતો હતો. મને એમ થયું કે... એકવાર તેની માફી માગી લઉં તો કદાચ મને શાંતિ મળે. હું તો ખાલી બારી પાસે ઊભો રહીને માફી માગવાનો હતો, બાપુ! બીજું કંઈ નહિ!"
સામતભાઈ એક ક્ષણ માટે સ્તબ્ધ થઈ ગયા. એમને લાગ્યું કે દીકરો કદાચ જૂઠું બોલે છે, પણ દિનુના અવાજમાં છલકાતો પસ્તાવો જૂઠો નહોતો.
બાજુમાં ઊભેલા પોલીસ પટેલે આ બધું શાંતિથી સાંભળ્યું. એમણે દિનુની વાત સાંભળી, પછી સામતભાઈનો વેદનાભર્યો ચહેરો જોયો. પોલીસ પટેલનું હૃદય એક ક્ષણ માટે પીગળ્યું. એમણે વિચાર્યું: જો આ છોકરો ખરેખર પસ્તાવો કરીને માફી માગવા આવ્યો હોય, અને માત્ર આટલા માટે એની આખી જિંદગી જેલમાં સડી જાય, તો એ ક્યાંનો ન્યાય કહેવાય? ગામના લોકોનો ગુસ્સો સમજાય છે, પણ કાયદાની આંખે તો ન્યાય થવો જોઈએ.
પોલીસ પટેલે સહેજ ખસીને સામતભાઈને ધીમા અવાજે કહ્યું, "સામતભાઈ, જરાક શાંતિ રાખો."
પછી એમણે ચોકીના એક સિપાહીને બોલાવ્યો અને ધીમા અવાજે હુકમ આપ્યો. "એક માણસ મોકલો અને ગામના સરપંચને અહીં બોલાવી લાવો. તાત્કાલિક."
સરપંચ જ્યારે ચોકીમાં આવ્યા ત્યારે પોલીસ પટેલે તેમને બાજુમાં લઈ જઈને ધીમા સ્વરે બધી વાત કરી.
"જુઓ સરપંચ સા'બ," પોલીસ પટેલે કહ્યું, "આ છોકરો ખરેખર માફી માગવા આવ્યો હતો. એનું પરાક્રમ મોટું છે, એની ના નથી. પણ જો એ પસ્તાવો કરતો હોય અને માફી માગવા આવે તો એના ગુનાની ગંભીરતા થોડી ઓછી થાય છે. જો એનો કેસ કોર્ટમાં ગયો, તો એની જિંદગી જેલમાં જ પૂરી થઈ જશે. એના પર કાયમ માટે અપરાધીનો સિક્કો લાગી જશે."
પોલીસ પટેલે સરપંચની આંખમાં જોયું, "ગામનો ફેંસલો એને એક વર્ષ દૂર રાખવાનો હતો. એણે એ ફેંસલો તોડ્યો, એ ગુનો છે. પણ એ જો સાચા હૃદયથી સુધરવા માંગતો હોય તો શું આપણે એને એક તક ન આપી શકીએ? હવે કેસ કોર્ટમાં જાય તો ગામનું નામ પણ વધુ ખરાબ થશે. હું માનું છું કે ગામની વાત ગામમાં જ ફરીથી સમેટાય તો સારું. તમે પંચને ફરી ભેગું કરો અને આ નવી વાત પર વિચાર કરો. કદાચ ગામનું પંચ ફરી કોઈ રસ્તો કાઢી શકે."
સરપંચે ઊંડો શ્વાસ લીધો. એમને લાગ્યું કે પોલીસ પટેલની વાતમાં દમ છે. કાયદાનો ડર તો સારો, પણ કોઈની જિંદગી આખી બગડી જાય એ પણ યોગ્ય ન કહેવાય. તેમણે માથું ધુણાવ્યું.
"ઠીક છે, પોલીસ પટેલ સા'બ. હું હમણાં જ ગામમાં જઈને ફરી પંચ ભેગું કરું છું. સામતભાઈના દીકરાની જિંદગી બચાવવાની જો કોઈ શક્યતા હશે, તો અમે ગામના લોકો મળીને જરૂર પ્રયત્ન કરીશું."
સરપંચ ભારે પગલે પાછા વળ્યા. ગામના ચોરા પર સૂરજનું તેજ હવે ધીરે ધીરે ફેલાઈ રહ્યું હતું, પણ આખી વાત પરનું અંધારું હજી ઉતર્યું નહોતું. હવે પંચનો નવો ફેંસલો શું આવશે, તેના પર દિનુની જિંદગી અને ગામની આબરૂનો આધાર હતો.
પોલીસ ચોકીમાંથી પાછા ફરતાં સરપંચના પગ ભારે હતા, પણ મન ચકડોળે ચઢ્યું હતું. એમણે તરત જ ડાહ્યાબાપા અને પંચના બીજા અગત્યના સભ્યોને ચોરા પર ભેગા કર્યા. સામતભાઈ પણ દીકરાના પસ્તાવાની વાત સાંભળીને આશા અને ભયના મિશ્ર ભાવ સાથે ત્યાં આવીને બેઠા.
પોલીસ પટેલે કહેલી વાત સરપંચે શાંતિથી પંચ સમક્ષ મૂકી. દિનુ માફી માગવાના ઇરાદે આવ્યો હતો, બદઇરાદાથી નહીં. આ વાત સાંભળીને પંચના વડીલોમાં પણ સહેજ ગણગણાટ થયો. ગુસ્સો હતો, પણ દિનુની જિંદગી કાયમ માટે જેલમાં ન જાય એની ચિંતા પણ હતી.
ડાહ્યાબાપાએ લાંબો શ્વાસ લઈને કહ્યું, "સરપંચ, વાત તો સાચી છે. કાયદાનો ડંડો પડે તો આખા કુળને માથે કાયમી ડાઘ લાગી જાય. પણ આપણી દીકરીનું શું? સુખીની દીકરી, જેણે આટલું સહન કર્યું, એને ન્યાય કઈ રીતે મળે?"
સામતભાઈ, જે અત્યાર સુધી મૌન હતા, તેઓ ઊભા થયા. "પંચ! ગામલોકો! હું મારા દીકરાના ગુનાની સજા સ્વીકારું છું. એણે આબરૂ ગુમાવી છે, પણ હું મારો પુત્ર ગુમાવવા નથી માંગતો. જો પંચ માફ કરે અને તેને સુધરવાની એક તક આપે, તો હું વચન આપું છું કે..."
ત્યાં જ, સૌને આશ્ચર્ય પમાડે એવો એક અવાજ સંભળાયો. ટોળાની વચ્ચેથી હિંમત કરીને સુખી પટેલની દીકરી, જયા (હવે તેને એક નામ આપીએ), ધીમા પગલે પંચની સામે આવીને ઊભી રહી. એના ચહેરા પર ડર નહોતો, પણ એક વિચિત્ર નિર્ધાર હતો.
સૌએ આશ્ચર્યથી તેને જોઈ. સરપંચે પૂછ્યું, "બેટા જયા, તું અહીં? શું કહેવું છે તારે?"
જયાનો અવાજ શાંત પણ મક્કમ હતો. "પંચના વડીલો, હું બધું સાંભળું છું. હું જાણું છું કે દિનુએ મારા પર કેવો અત્યાચાર કર્યો. એ ગુનો હું ક્યારેય નહીં ભૂલું. પણ... પણ મને લાગે છે કે એ સાચે જ પસ્તાવો કરે છે. રાતે જ્યારે એ બારી પાસે આવ્યો, ત્યારે મેં તેની આંખોમાં ભય કરતાં વધુ પસ્તાવો જોયો હતો."
આટલું સાંભળતા જ સામતભાઈની આંખમાં આશાના આંસુ આવી ગયા.
જયાએ આગળ કહ્યું, "મને પોલીસ અને કોર્ટની સજા નથી જોઈતી. કોર્ટ એને જેલમાં નાખશે, પણ એનાથી મને મારું સન્માન પાછું નહીં મળે. હું ઈચ્છું છું કે દિનુને એવી સજા મળે, જેનાથી એ પોતે સમજે કે સ્ત્રીનું સન્માન શું છે, અને આખી જિંદગી એનું પ્રાયશ્ચિત કરે."
આ સાંભળીને આખું પંચ વિચારમાં પડી ગયું. આ દીકરી ગુસ્સાને બદલે કઈંક નવો જ રસ્તો બતાવી રહી હતી!
ત્યારે જયાએ આશ્ચર્યજનક વળાંક આપતો નિર્ણય સંભળાવ્યો. એણે સીધું સામતભાઈની સામે જોઈને કહ્યું, "સામતકાકા! તમે કહો છો કે તમારો દીકરો સુધરશે, પણ એ વાતની ખાતરી કોણ આપશે? હું કહું છું કે જો દિનુ ખરેખર પસ્તાવો કરતો હોય, તો એણે મારી સાથે લગ્ન કરવા જોઈએ!"
એક ક્ષણ માટે તો આખા ગામના શ્વાસ થંભી ગયા. સામતભાઈ અને સુખી પટેલ તો આઘાતમાં જમીન તરફ જોવા લાગ્યા. આ કેવો ન્યાય? અપરાધી અને પીડિતાના લગ્ન?
જયાએ શાંતિથી સમજાવ્યું, "આ લગ્ન પ્રેમથી નહીં, પણ પ્રાયશ્ચિત માટે હશે. દિનુને પત્ની તરીકે સ્વીકારીને હું તેને આખી જિંદગી એ યાદ કરાવતી રહીશ કે તેણે શું ગુનો કર્યો હતો. તે જેલમાં જશે તો એકલો સજા ભોગવશે, પણ જો એ મારો પતિ બનશે, તો આખી જિંદગી મારા સન્માનનો રક્ષક બનીને રહેશે. આ રીતે મારી આબરૂ પણ પાછી મળશે અને દિનુને સુધરવાની તક પણ. જો એ આ પ્રાયશ્ચિત ન સ્વીકારે, તો કોર્ટની સજા તૈયાર જ છે!"
પંચના વડીલોએ એકબીજા સામે જોયું. આ કેવો અનોખો અને વિલક્ષણ ન્યાય હતો! સામતભાઈની આંખોમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યા. એમણે જયાના પગમાં પડીને કહ્યું, "બેટા, તેં તો આજે મારા દીકરાની જિંદગી બચાવી લીધી! હું વચન આપું છું કે આજથી તું અમારી દીકરી અને વહુ નહીં, પણ આ ઘરની લક્ષ્મી બનીશ. દિનુ ક્યારેય તારો અનાદર નહીં કરે."
તુરત જ સરપંચે ચોકીમાં ફોન કરીને પોલીસ પટેલને આ નવા નિર્ણયની જાણ કરી. પોલીસ પટેલ પણ આ સાંભળીને દંગ રહી ગયા, પણ અંતે એમાં જ સુખદ અંત હતો. અપરાધીને સુધરવાનો મોકો મળ્યો અને દીકરીને ન્યાય સાથે સન્માન પાછું મળ્યું.
પોલીસ પટેલે દિનુને લોકઅપમાંથી છોડ્યો. દિનુએ બહાર આવીને સૌથી પહેલાં જયાના પગમાં માથું મૂકી દીધું. આંખોમાં પસ્તાવો હતો.
થોડા જ દિવસોમાં, ગામના મંદિરે માત્ર પંચ અને બંને પરિવારોની હાજરીમાં, દિનુ અને જયાના લગ્ન થયા. એ લગ્નમાં કોઈ ખુશીનો માહોલ નહોતો, પણ એક ગંભીર શાંતિ હતી. દિનુએ જયાનો હાથ પકડીને આખી જિંદગી સન્માન સાથે જીવવાનું વચન લીધું.
ગામની કાળી ટીલી સંપૂર્ણપણે ભૂંસાઈ નહોતી, પણ જયાએ પોતાના હિંમતભર્યા નિર્ણયથી એ ટીલીને એક સન્માન અને સુધારાની નિશાનીમાં બદલી નાખી હતી. આખી ઘટનાએ ગામને ન્યાયની નવી વ્યાખ્યા શીખવી હતી. દિનુએ સાચા અર્થમાં સુધરીને જયાને પોતાના જીવનમાં યોગ્ય સ્થાન આપ્યું, અને ગામમાં ફરી શાંતિ અને સદ્ભાવનાનો સૂરજ ઊગ્યો.
