જીવન પથ
-રાકેશ ઠક્કર
ભાગ-૩૮
‘સુખનો પીછો ન કરો. જ્યારે તમે કોઈ અર્થપૂર્ણ ઉદ્દેશ્ય માટે સમર્પિત થાઓ છો ત્યારે સુખ તેની આડપેદાશ તરીકે આપમેળે મળી આવે છે.’
ડૉ. વિક્ટર ફ્રેન્કલ (મનોચિકિત્સક અને Man's Search for Meaning પુસ્તકના લેખક) નો આ સુવિચાર આજના યુગ માટે એટલો પ્રસ્તુત છે, કારણ કે આજના જીવનમાં સોશિયલ મીડિયા અને જાહેરાતોને કારણે લોકો સતત ખુશ રહેવાની ફરજિયાત દોડમાં છે. તેઓ પૈસા, ખ્યાતિ કે વસ્તુઓમાં સીધું 'સુખ' શોધવાનો પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ સુખ એક 'લક્ષ્ય' નથી પણ એક 'પરિણામ' છે.
ડૉ. ફ્રેન્કલ સમજાવે છે કે માનવીની મૂળભૂત જરૂરિયાત આનંદ મેળવવાની નથી પણ જીવનમાં એક હેતુ (Meaning) અને ઉદ્દેશ્ય શોધવાની છે. જ્યારે આપણી પાસે જીવવાનું એક 'શા માટે' (Why) હોય છે ત્યારે 'કેવી રીતે' (How) ની મુશ્કેલીઓ સહન કરવી સરળ બની જાય છે. જ્યારે તમે તમારાથી મોટા કોઈ ઉદ્દેશ્ય (જેમ કે બીજાને મદદ કરવી, કોઈ કલાનું સર્જન કરવું કે કોઈ સકારાત્મક કામમાં ધ્યાન આપવું) પાછળ શક્તિ લગાવો છો ત્યારે તમારું ધ્યાન 'હું ખુશ છું કે નહીં?' તે વિચારમાંથી હટી જાય છે. આ 'ભૂલી જવાની' પ્રક્રિયામાં જ સુખની લાગણી આપોઆપ જન્મે છે. કારણ કે તમે કંઈક મહત્ત્વનું કરી રહ્યા છો.
એક યુવાન હતો જે હંમેશા દુઃખી રહેતો. તે વિચારતો કે સુખ તેની પાસે ક્યારેય આવતું નથી ભલે તે કેટલી મોંઘી વસ્તુઓ ખરીદે કે ફરવા જાય.
તેણે એક વૃદ્ધ માળી પાસે જઈને ફરિયાદ કરી, ‘દાદા, હું સતત ખુશ રહેવા માંગુ છું, પણ હું જેટલો સુખનો પીછો કરું છું તેટલું જ તે મારાથી દૂર ભાગે છે.’
માળીએ હસીને કહ્યું, ‘અહીં આવ, મારી સાથે ચાલ.’
માળી તેને બગીચાના એક ખૂણામાં લઈ ગયો. જ્યાં ધૂળ અને પથ્થરો સિવાય કશું નહોતું. ત્યાં એક નાનકડો સૂકાઈ રહેલો છોડ હતો.
માળીએ કહ્યું, ‘જો બેટા, આ છોડ મરી રહ્યો છે. તું સુખ શોધવાનું છોડી દે. તારો આજનો ઉદ્દેશ્ય માત્ર આ છોડને બચાવવાનો છે. તું કોઈ સુખની અપેક્ષા રાખ્યા વગર માત્ર આ છોડને જીવંત રાખવા માટે કામ કર.’
યુવાને માળીની વાત માની. તેણે દરરોજ સવારે અને સાંજે નિયમિતપણે છોડને પાણી આપ્યું. તેણે તેની આસપાસની ધૂળ હટાવી, ખાતર નાખ્યું અને પથ્થરો દૂર કર્યા. તે સુખ વિશે વિચાર્યા વગર શાંતિથી આ કામ કરતો હતો.
એક અઠવાડિયા પછી યુવાન છોડની પાસે ગયો. છોડના એક નાના થડ પર એક નવું, લીલું પાંદડું ફૂટ્યું હતું.
આ દૃશ્ય જોઈને યુવાનના ચહેરા પર અચાનક એક ખુશીનું મોટું સ્મિત આવી ગયું. તેને આ સુખ શોધવા માટે પ્રયત્ન નહોતો કરવો પડ્યો. તે તો આપમેળે આવ્યું. કારણ કે તેણે એક મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય કર્યું હતું.
યુવાને સુખ (પાંદડું જોઈને ખુશ થવું) શોધ્યું નહોતું પણ તેણે જીવનને બચાવવાનો ઉદ્દેશ્ય (છોડને બચાવવો) પૂરો કર્યો અને સુખ તેની આડપેદાશ તરીકે મળી ગયું. જ્યારે તમે તમારા કાર્યને અન્ય વ્યક્તિને કે તમારા જીવનના હેતુને પ્રથમ રાખો છો ત્યારે સુખ તમારી પાછળ-પાછળ ચાલી આવે છે.
હવે એ જણાવો કે તમે કયો 'હેતુપૂર્ણ ઉદ્દેશ્ય' શોધી શકો છો જેના પર ધ્યાન આપવાથી સુખ આપોઆપ તમારા જીવનમાં પ્રવેશી શકે?
સુખ આપોઆપ તમારા જીવનમાં પ્રવેશે તે માટે, તમારે બહારની દુનિયામાં નહીં, પણ તમારા આંતરિક જીવનમાં ફેરફાર કરવાની જરૂર છે
સુખની શોધ કરવાને બદલે તમે તમારા જીવનમાં કોઈક અર્થપૂર્ણ હેતુ શોધો. આ હેતુ તમારાથી મોટો હોવો જોઈએ— જેમ કે કોઈ સામાજિક કાર્ય કરવું, કોઈ કલાનું સર્જન કરવું, તમારા બાળકોને સારા સંસ્કાર આપવા કે કોઈ મુશ્કેલ પડકારનો સામનો કરવો. જ્યારે તમે કોઈ ઉદ્દેશ્ય માટે સખત મહેનત કરો છો ત્યારે મળતી સિદ્ધિની ભાવના ખૂબ ઊંડો સંતોષ આપે છે. આ સંતોષ જ સાચું સુખ છે. જે પ્રયત્ન કર્યા વગર મળે છે. તમે 'ધ્યાન' તમારા કામ પર આપો છો સુખ પર નહીં.
જ્યારે તમે કોઈની નિસ્વાર્થપણે મદદ કરો છો અથવા કોઈની સાથે ગાઢ લાગણીથી જોડાઓ છો ત્યારે મગજમાં ઓક્સીટોસિન જેવા સુખના હોર્મોન્સ કુદરતી રીતે પેદા થાય છે. બીજાના ચહેરા પર સ્મિત જોવાથી જે આત્મિક આનંદ મળે છે તે જ સાચું અને ટકાઉ સુખ છે. જ્યારે તમે સંઘર્ષને જીવનનો ભાગ માનીને સ્વીકારો છો અને તેમાંથી શીખવાનું નક્કી કરો છો ત્યારે તમે શક્તિ અને આત્મવિશ્વાસ અનુભવો છો. આ આંતરિક શક્તિની અનુભૂતિ એ બહારથી મળતા કોઈ પણ સુખ કરતાં અનેકગણું મોટું સુખ છે.
એક યુવાન પોતાના નિવૃત્ત પિતાને ખુશ કરવા મોંઘી ભેટો લાવતો પણ પિતા ખુશ નહોતા. પછી એક સાંજે ગૌરવે પિતાની જૂની વાર્તાઓની નોટબુકમાંથી એક અધૂરી કવિતા પૂરી કરી આપી. પિતાની આંખોમાં આનંદનાં આંસુ જોઈને ગૌરવને અચાનક એક ઊંડો અને શાંતિપૂર્ણ સંતોષ અનુભવાયો. તે સમજી ગયો કે સુખ ભેટોમાં નહીં પણ બીજાના જીવનમાં હેતુપૂર્ણ આનંદ ઉમેરવાથી આપોઆપ આવે છે. તેણે સુખ શોધવાનો પ્રયત્ન ન કર્યો પણ પિતાના હેતુ (કવિતા પૂરી કરવી) માં મદદ કરી અને સુખ તેની આડપેદાશ તરીકે મળી ગયું.
સુખ એ કોઈ એવી વસ્તુ નથી જે બહારથી ખરીદી શકાય કે પકડી શકાય. તે એક અંદરની સ્થિતિ છે, જે ત્યારે જ ઉદ્ભવે છે જ્યારે તમે તમારા જીવનને કોઈ હેતુ, પ્રેમ અને સમર્પણથી જીવો છો. તમે સુખને શોધવાનું બંધ કરો, અને તેના બદલે અર્થપૂર્ણ જીવન જીવવાનું શરૂ કરો. સુખ આપોઆપ તમારા જીવનમાં વહેવા લાગશે.
