जगातील सर्वात मोठ्या गुंतवणूक संस्थांपैकी एक असलेल्या ब्लॅकरॉकमध्ये सध्या आर्थिक धक्का बसला आहे. अमेरिकेतील प्रसिद्ध The Wall Street Journalने दिलेल्या माहितीनुसार, ब्लॅकरॉकच्या Private Credit विभागाला भारतीय वंशाचे उद्योजक बंकिम ब्रह्मभट्ट यांनी तब्बल ५०० दशलक्ष डॉलर्स, म्हणजेच जवळपास ४,००० कोटी रुपये इतकं नुकसान केलं आहे. या प्रकरणामुळे जागतिक वित्तीय क्षेत्रात खळबळ उडाली असून, भारतातील लाखो गुंतवणूकदारांमध्येही चिंता निर्माण झाली आहे.
ब्रह्मभट्ट यांनी ब्लॅकरॉकच्या HPS Investment Partners आणि इतर काही बँकांना उच्च परताव्याचे प्रलोभन देत निधी उभारला होता. त्यांनी सादर केलेले प्रकल्प आणि कागदपत्रे विश्वासार्ह दिसत असली तरी चौकशीत हे सर्व व्यवहार बनावट निघाले. काही व्यवहारांमध्ये निधी शेल कंपन्यांच्या खात्यांत वळवण्यात आला आणि खरी गुंतवणूक झालीच नाही. त्यामुळे ब्लॅकरॉक आणि इतर आंतरराष्ट्रीय गुंतवणूकदारांना मोठं नुकसान सहन करावं लागलं आहे. सध्या अमेरिकन आणि सिंगापूरमधील आर्थिक गुन्हे अन्वेषण संस्था या प्रकरणाची सखोल चौकशी करत आहेत.
ब्लॅकरॉक ही केवळ एक गुंतवणूक कंपनी नाही, तर ती जगातील सर्वात मोठी मालमत्ता व्यवस्थापन संस्था आहे. जवळपास दहा ट्रिलियन डॉलर्स इतक्या निधीचे व्यवस्थापन करणाऱ्या या कंपनीत अनेक देशांच्या पेन्शन फंड, विमा योजना आणि म्युच्युअल फंडांचा पैसा गुंतलेला आहे. त्यामुळे तिच्याशी संबंधित कोणतीही नकारात्मक घटना जगभरातील शेअर बाजारावर परिणाम करू शकते.
या प्रकरणातील फसवणूक Private Credit किंवा Private Lending या विभागाशी संबंधित आहे. हा विभाग कंपन्यांना थेट कर्ज देतो, म्हणजेच सार्वजनिक शेअर बाजाराच्या बाहेरचा निधीपुरवठा करतो. या क्षेत्रात जोखीम अधिक असते आणि व्यवहार बहुधा वैयक्तिक विश्वासावर आधारित असतात. त्यामुळे एकदा चुकीचा निर्णय घेतला की तो थेट शेकडो दशलक्ष डॉलर्सच्या नुकसानात बदलतो. ब्रह्मभट्ट यांनी याच व्यवस्थेचा फायदा घेत खोटे दस्तऐवज दाखवून पैसे उभे केले आणि त्यांचा गैरवापर केला.
या फसवणुकीमुळे ब्लॅकरॉकची प्रतिमा डागाळली असली तरी संस्थेच्या एकूण आर्थिक क्षमतेवर फारसा परिणाम होण्याची शक्यता नाही. दहा ट्रिलियन डॉलर्सच्या मालमत्तेच्या तुलनेत पाचशे दशलक्ष डॉलर्स ही रक्कम फारशी मोठी नाही. मात्र वित्तीय जगात संख्या नव्हे तर विश्वास सर्वात मोठा घटक असतो. त्यामुळे ब्लॅकरॉकसारख्या संस्थेसाठी हे प्रकरण प्रतिष्ठेचा प्रश्न ठरलं आहे.
भारतात ब्लॅकरॉक हे नाव गेल्या काही महिन्यांत चर्चेत आलं आहे. कारण त्यांनी Jio Financial Services सोबत भागीदारी करत Jio BlackRock Mutual Fund सुरू केला आहे. यामुळे लाखो भारतीय गुंतवणूकदार या नावाशी जोडले गेले आहेत. त्यामुळे आता प्रश्न निर्माण होतो — या फसवणुकीचा भारतीय गुंतवणूकदारांवर काही परिणाम होणार का?
आर्थिक तज्ज्ञांच्या मते, भारतीय गुंतवणूकदारांवर या प्रकरणाचा थेट परिणाम होणार नाही. कारण ही फसवणूक ब्लॅकरॉकच्या Private Credit विभागात घडली असून म्युच्युअल फंड किंवा सार्वजनिक गुंतवणुकीशी तिचा थेट संबंध नाही. भारतीय म्युच्युअल फंडांचा पैसा पूर्णपणे स्वतंत्र नियमनाखाली व्यवस्थापित केला जातो. त्यामुळे गुंतवणूकदारांच्या निधीला आर्थिक धोका नाही. मात्र, अशा घटनांमुळे कंपनीवरील आणि जागतिक वित्तीय व्यवस्थेवरील विश्वास डळमळतो, हे नक्की.
ब्लॅकरॉक आणि रिलायन्स यांच्या भागीदारीवर या घटनेचा परिणाम होईल का, या प्रश्नावर तज्ज्ञ म्हणतात की सध्या तसे कोणतेही संकेत नाहीत. उलट, या प्रकरणानंतर ब्लॅकरॉकसाठी ही स्वतःला अधिक पारदर्शक आणि जबाबदार दाखवण्याची संधी असू शकते. भारतीय नियामक संस्था जसे की SEBI आणि RBI निश्चितच कंपनीच्या व्यवहारांवर लक्ष ठेवतील, पण गुंतवणूकदारांसाठी हा धोका निर्माण करणारा टप्पा नाही.
या प्रकरणातून जगभरात एक मोठा धडा मिळतो — मोठं नाव असलं की जोखीम संपते असं नाही. कोणत्याही गुंतवणुकीत पारदर्शकता आणि जबाबदारी यांची तपासणी आवश्यक असते. Private Credit सारख्या क्षेत्रात उच्च परताव्याच्या मोहापोटी अनेक वेळा गुंतवणूकदार जोखीम दुर्लक्षित करतात. पण प्रत्येक गुंतवणूकदाराने हे लक्षात घ्यायला हवं की, पैसा जितक्या वेगाने वाढतो तितक्याच वेगाने गमावला जाऊ शकतो.
ब्लॅकरॉकवरील ही घटना जागतिक वित्तीय व्यवस्थेसाठी एक प्रकारचा आरसा आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि बिग डेटा यांच्या युगातसुद्धा शेवटी निर्णय माणूसच घेतो, आणि माणूस चुकतोच. त्यामुळे संस्थांनी जोखीम नियंत्रण प्रणाली अधिक मजबूत करणे आणि मानवी हस्तक्षेपावर नियंत्रण ठेवणे गरजेचे आहे.
बंकिम ब्रह्मभट्ट या नावाने सध्या जगभरात चर्चा सुरू आहे. काही वर्षांपूर्वी याच व्यक्तीला जागतिक वित्तीय जगतात एक यशस्वी भारतीय उद्योजक म्हणून गौरवण्यात आले होते. पण आता त्याच नावामुळे भारतीय उद्योजकतेवर संशयाचे सावट पसरले आहे. या प्रकरणानंतर अनेक गुंतवणूकदार आणि बँका भारतीय उद्योजकांकडे अधिक सावधगिरीने पाहू लागतील, हे नक्की.
तथापि, भारतासाठी ही घटना एक जागरण घंटा ठरू शकते. कारण आपल्या देशात गुंतवणुकीची संस्कृती झपाट्याने वाढत आहे. रोज लाखो नवे गुंतवणूकदार म्युच्युअल फंड, शेअर बाजार आणि आंतरराष्ट्रीय फंडांमध्ये प्रवेश करत आहेत. अशा काळात पारदर्शकता, निष्ठा आणि योग्य तपासणी हे तीन स्तंभ अधिक मजबूत करणे अत्यावश्यक आहे.
ब्लॅकरॉक प्रकरणामुळे भारतातील गुंतवणूकदार थेट प्रभावित होणार नाहीत, पण ही घटना एक महत्वाची शिकवण देऊन जाईल —
“विश्वासावर गुंतवणूक करा , पण डोळे उघडे ठेऊन.”
