લગ્ન સંસ્કાર ઇતિહાસ
લેખિકા
Mansi Desai
Desai Mansi
Shastri
1 સગાઈ
🔶 1️⃣ મનુસ્મૃતિ (Manusmriti)
📖 ગ્રંથ:
મનુસ્મૃતિ — અધ્યાય 3 (વિવાહ ધર્મ)
મનુસ્મૃતિમાં લગ્ન પૂર્વે વાગ્દાન (Promise / Betrothal) ને ધર્મસંમત માનવામાં આવ્યું છે.
🔹 ભાવાર્થ:
> કન્યા અને વર વચ્ચે લગ્ન માટે જાહેર રીતે કરાયેલ સંકલ્પ — તે ધાર્મિક બંધન ગણાય છે.
👉 અહીં “વાગ્દાન” શબ્દનો અર્થ
લગ્ન માટેનું વચનદાન થાય છે — જે આજની સગાઈનું મૂળ છે.
---
🔶 2️⃣ ગૃહ્યસૂત્રો (Gṛhya Sūtras)
📖 ગ્રંથો:
આપસ્તંબ ગૃહ્યસૂત્ર
આશ્વલાયન ગૃહ્યસૂત્ર
બોધાયન ગૃહ્યસૂત્ર
આ ગ્રંથોમાં લગ્ન પૂર્વે થતી વિધિઓને
👉 પૂર્વ સંસ્કાર (पूर्वकर्म) તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે.
🔹 તેમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે:
> લગ્ન પહેલાં કન્યાના પરિવાર સાથે સંમતિ અને નિશ્ચય જરૂરી છે.
➡️ આ જ વાગ્દાન = સગાઈ.
---
🔶 3️⃣ ધર્મસૂત્રો
📖 ગ્રંથ:
આપસ્તંબ ધર્મસૂત્ર
ગૌતમ ધર્મસૂત્ર
આ ગ્રંથોમાં કહેવામાં આવ્યું છે:
> લગ્ન પહેલાં કન્યાની સંમતિ અને પરિવારની સ્વીકૃતિ ધાર્મિક ફરજ છે.
➡️ આ વિધિ વિના લગ્ન અધૂરું માનવામાં આવતું.
---
🔶 4️⃣ પુરાણોમાં ઉલ્લેખ (Purāṇic References)
📖 ગ્રંથ:
વિષ્ણુ પુરાણ
ભાગવત પુરાણ (રાજકુમારીઓના લગ્ન પ્રસંગોમાં)
પુરાણોમાં રાજકુમારીના લગ્ન પહેલાં:
વર–કન્યાનો નિશ્ચય
દૂત દ્વારા સંદેશ
કુટુંબોની સંમતિ
આ બધું વર્ણવાયું છે — જે સગાઈનું સાહિત્યિક સ્વરૂપ છે.
---
🔶 5️⃣ સ્મૃતિગ્રંથો (Smriti Texts)
📖 ગ્રંથ:
યાજ્ઞવલ્ક્ય સ્મૃતિ
અહીં “વિવાહ પૂર્વ સંકલ્પ”ને ધર્મનો ભાગ ગણાવ્યો છે.
---
📌 શાસ્ત્રીય નિષ્કર્ષ (Important for Limca / Book)
👉 “સગાઈ” શબ્દ આધુનિક છે
👉 પરંતુ તેનો મૂળ સ્વરૂપ “વાગ્દાન સંસ્કાર”
👉 જે મનુસ્મૃતિ, ગૃહ્યસૂત્રો અને ધર્મસૂત્રોમાં સ્પષ્ટ રીતે માન્ય છે.
---
✍️ Limca / PDF માટે Ready Reference (Copy-Paste Friendly)
વિધિ: સગાઈ (વાગ્દાન સંસ્કાર)
શાસ્ત્રીય સ્ત્રોત:
મનુસ્મૃતિ (અધ્યાય 3)
આપસ્તંબ ગૃહ્યસૂત્ર
આશ્વલાયન ગૃહ્યસૂત્ર
યાજ્ઞવલ્ક્ય સ્મૃતિ
વિષ્ણુ પુરાણ
🌸 1️⃣ સગાઈ (Engagement) – સંપૂર્ણ માહિતી
🔶 વિધિનું નામ
સગાઈ / નિશ્ચય વિધિ / વાગ્દાન સંસ્કાર
---
📜 શાસ્ત્રીય અને ઐતિહાસિક પૃષ્ઠભૂમિ
પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કારમાં સગાઈને
👉 “વાગ્દાન સંસ્કાર” કહેવાય છે.
📖 ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ
મનુસ્મૃતિ
ગૃહ્યસૂત્રો (આપસ્તંબ, આશ્વલાયન)
પુરાણો
શાસ્ત્ર મુજબ:
> લગ્ન પહેલાં કન્યા અને વરનો સંબંધ જાહેર રીતે સ્વીકારવો — એ ધર્મ છે.
👉 એટલે સગાઈ = લગ્નનો ધાર્મિક સંકલ્પ.
---
🕉️ સગાઈનો ધાર્મિક અર્થ
સગાઈનો અર્થ માત્ર રીંગ બદલવી નથી.
તેમાં થાય છે:
વર–કન્યાનું વચનબંધન
બે કુટુંબો વચ્ચે ધર્મિક કરાર
સમાજ સામે જાહેર સ્વીકૃતિ
શાસ્ત્રીય ભાવ:
> “હવે આ સંબંધ પવિત્ર અને બંધાયેલો છે.”
---
🪔 સગાઈમાં થતી મુખ્ય વિધિઓ
1️⃣ વર–કન્યા પરિચય
કુટુંબો એકબીજાને સન્માન સાથે સ્વીકારે છે.
2️⃣ વચનદાન
બંને પક્ષો લગ્ન પૂર્ણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે.
3️⃣ નિશાની આપવી
રીંગ
મીઠાઈ
કપડા
કંકુ–ચોખા
➡️ આ “નિશ્ચય”નું પ્રતીક છે.
---
🌿 સમાજિક મહત્વ
સગાઈથી:
ખોટા સંબંધો અટકતા
લગ્નમાં વિશ્વાસ ઊભો થતો
કન્યાને સામાજિક સુરક્ષા મળતી
પ્રાચીન કાળમાં:
> સગાઈ તૂટે તો તેને અધર્મ માનવામાં આવતો.
🔄 આજકાલની સગાઈ (Modern Practice)
આજે:
રીંગ સેરેમની
સ્ટેજ, ફોટોશૂટ
પાર્ટી
પરંતુ મૂળ ભાવ હજી એ જ છે: 👉 જીવનભરના સંબંધનો સંકલ્પ
---
⚠️ શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિએ શું ખોટું માનાય?
સગાઈ પછી લગ્ન ન કરવું (યોગ્ય કારણ વગર)
કન્યાની ઈજ્જત સાથે રમવું
શાસ્ત્ર મુજબ:
> આ પાપ સમાન ગણાય છે.
આજે આ સગાઇ ની વિધિ વિધાન રસમ સંસ્કૃતિ બધું બદલાઈ ગઈ છે લોકો ને ફોટો શૂટ નું મહત્વ છે બ્રાહ્મણ પણ અડધો કલ્લાક માં જ પતિ જાય છે
"લગ્ન સંસ્કાર" આ વિષય ઉપ્પર આવનારી મારી દરેક પોસ્ટ કોપીરાઈટ હેઠળ છે તો કોપી પેસ્ટ ના કરશો શેર કરી શકશો જો કોપી કરશો તો કાનૂની પગલા થશે સગાઈ એટલે પ્રેમનો એક એવો પવિત્ર એકરાર, જ્યાં બે હૃદય એકબીજાને આજીવન સાથ નિભાવવાનું વચન આપે છે. જ્યારે આંગળીમાં વીંટી પહેરાવવામાં આવે છે, ત્યારે તે માત્ર ઘરેણું નથી હોતી, પણ એકબીજા પ્રત્યેના સમર્પણ અને અતૂટ વિશ્વાસનું પ્રતીક બની જાય છે.
આ રૂડા અવસરે, વડીલોના આશીર્વાદ અને સ્નેહીજનોની હાજરીમાં બે પરિવારો વચ્ચે લાગણીનો સેતુ બંધાય છે. સગાઈ એ લગ્ન સુધીના એ સુંદર પ્રતીક્ષાના સમયનો ઉંબરો છે, જ્યાં સપનાઓ આકાર લે છે અને આવનારા સોનેરી ભવિષ્યના પાયા નંખાય છે. ઈશ્વરને પ્રાર્થના કે આ નવું જોડાણ હંમેશા ખુશીઓ, આદર અને અતૂટ પ્રેમથી મહેકતું રહે.
#સગાઈ
#વાગ્દાન
#લગ્નવિધિ
#લગ્નસંસ્કાર
#ભારતીયસંસ્કાર
#અનેરી #ઇતિહાસ #શાસ્ત્રીયપરંપરા
#હિંદુવિધિ
#ગ્રંથઆધારિત
#ધર્મસંસ્કૃતિ
#ભારતીયઇતિલગ્ન
#ગુજરાતીસાહિત્ય
#લેખિકા
#માનસીદેસાઈશાસ્ત્રી
#સંસ્કૃતિલેખન
#Booklover
#Storylover
#Historylover
