સંધ્યાના ઓછાયા ગીરના જંગલો પર પથરાઈ ચૂક્યા હતા. પશ્ચિમ દિશાના આભમાં જાણે કોઈ જોગંદરના રક્તની ધારાઓ છૂટી હોય, એવી લાલઘૂમ લાલી પ્રસરી હતી. હિરણ નદીના નિર્જન કાંઠા પર પવન સુસવાટા મારી રહ્યો હતો અને ઝાડી-ઝાંખરામાંથી તમરાંઓનો અવાજ ગીરની ભયાનક શાંતિમાં વધારો કરતો હતો. દૂર ડુંગરાની ઓથેથી કોઈ સાવજની ડણક સંભળાઈ, જેના પડઘાથી આખું જંગલ થરથરી ગયું.
એવા બિહામણા ટાણે, ધોળી ધૂળની ડમરી ઉડાડતી એક ‘માણકી’ ઘોડી પવનના વેગે વહેતી આવતી હતી. એના ડાબલા ધરતી પર પડે ત્યારે જાણે છાતી પર હથોડા વાગતા હોય એવો અવાજ આવતો હતો.
"ખમ્મા... ખમ્મા મારી માણકી! બસ હવે થોડુંક જ છેટુ છે..." અસવાર પોતાની ઘોડીની કેશવાળી પસવારતો જતો હતો. અસવારની કાયા લોખંડ જેવી મજબૂત હતી, પણ અત્યારે એના ચહેરા પર થાકના થર જામ્યા હતા. એના ઉજળા કપડાં ધૂળથી ખરડાઈ ગયા હતા અને આંખોમાં ઉજાગરાની લાલાશ હતી. અંગે અંગરખું અને કેડે લટકતી મ્યાનમાંથી ડોકિયાં કરતી તલવાર એ વાતની સાક્ષી પૂરતી હતી કે આ કોઈ સામાન્ય મુસાફર નથી, પણ જેની પાછળ મોત ભમતું હોય એવો કોઈ બહારવટિયો છે.
પાછળ શત્રુઓના ઘોડાના ડાબલાનો અવાજ ધીરે ધીરે નજીક આવતો હતો. સરકારી ફોજ અને વેરના તરસ્યા દુશ્મનો એનું પગેરું દબાવતા આવતા હતા. અસવાર જાણતો હતો કે જો પકડાયો, તો શરીરના ટુકડા થઈ જશે.
અચાનક, વગડાની વચ્ચે લીંપણ કરેલાં ખોરડાં દેખાયા. નેસડાના આંગણામાં તુલસીનો ક્યારો લહેરાતો હતો અને એક ખોરડામાં ઝાંખો દીવો બળતો હતો. આ દ્રશ્ય જોઈને અસવારને લાગ્યું કે જાણે દરિયામાં ડૂબતાને લાકડાનું પાટિયું મળ્યું. એણે ઘોડીની લગામ ખેંચી. ઘોડી થંભી, પણ એના નસકોરાં ફૂલી ગયા હતા અને મોઢે ફીણ બાઝી ગયા હતા.
"કોણ છે ઈ?" ખોરડામાંથી એક બુલંદ, છતાં વાત્સલ્યથી ભરેલો અવાજ આવ્યો. એક વૃદ્ધ ચારણ આઈ (માતાજી) બહાર આવ્યાં. શરીર પર કાળો ધાબળો, હાથમાં રુદ્રાક્ષની માળા અને કપાળે કંકુનો મોટો ચાંદલો—જાણે સાક્ષાત જોગમાયા ધરતી પર ઉતર્યા હોય તેવું તેજ એમના ચહેરા પર હતું.
અસવાર ઘોડા પરથી નીચે ઉતર્યો. એનું માથું આપોઆપ એ વૃદ્ધ માતાના ચરણોમાં ઝૂકી ગયું. "મા, હું એક મુસાફર છું... પણ સાદો મુસાફર નથી. મારી પાછળ કાળ ભમે છે. મારે આશરો જોવે છે, પણ હું તારું પવિત્ર આંગણું અભડાવવા કે તારા જીવને જોખમમાં નાખવા નથી માંગતો."
ડોશીની કરચલીવાળી ચામડીમાં એક અનોખું તેજ પથરાયું. એમણે અસવારની આંખોમાં જોયું અને પળવારમાં બધું પામી ગયાં.
"બાપ! તું ગમે ઈ હો," આઈએ હસીને કહ્યું, "આ તો ચારણનું આંગણું છે. અહીં તો શિકારીથી બચવા સસલું પણ આવે ને, તો એની રક્ષા માટે અમે માથાં આપી દઈએ. તું તો મારો મહેમાન છે, મારો દીકરો છે. તારો વાળ પણ વાંકો થાય તો તો મારી ચારણની લાજ જાય. ઉતાર્ય તારી તલવાર અને બાંધ્ય તારી ઘોડીને ગમાણમાં."
"પણ મા, મારું નામ..." અસવાર પોતાની ઓળખ આપીને ચેતવવા ગયો.
આઈએ હાથ ઉંચો કરી એને અટકાવ્યો. "નામ તો મારા ઠાકરનું લેવાય, બાપ! મહેમાનનું નામ કે જાત ન પુછાય. આંગણે આવેલો રોટલાનો અને આશરાનો હકદાર છે. બસ તું આજની રાત મારો દીકરો."
હજુ તો અસવાર ઓસરીમાં બેઠો, ત્યાં જ દૂરથી અનેક ઘોડાઓના ડાબલા ગાજ્યા. ધૂળની ડમરી ઉડી અને દસ-બાર હથિયારબંધ સિપાઈઓ મશાલો લઈને નેસડા પાસે આવીને ઉભા રહ્યા. વાતાવરણમાં તંગદિલી છવાઈ ગઈ.
"એ ડોશી!" સિપાઈઓના સરદારે રાડ પાડી, "અહીં કોઈ ઘોડેસ્વાર ભાગેડુ આવ્યો છે? અમે એને અંદર જતો જોયો છે. સોંપી દે એને, નહીંતર આ આખો નેસડો સળગાવી દેશું."
ઓસરીમાં બેઠેલા અસવારનો હાથ વીજળીના વેગે તલવારની મૂઠ પર ગયો. એ ઉભો થવા જતો હતો, ત્યાં તો ૭૦ વર્ષના વૃદ્ધ આઈ વીફર્યા. ઉંબરા વચ્ચે ઉભા રહીને એમણે જે રૌદ્ર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું, એ જોઈને ગીરના સાવજ પણ થંભી જાય. પવનમાં એમના સફેદ વાળ ઉડી રહ્યા હતા અને આંખોમાંથી અંગારા વરસતા હતા.
એમણે ત્રાડ નાખી: "ખબરદાર! જો મારા આંગણામાં અપવિત્ર પગ મૂક્યો છે તો! આ આઈનું ખોરડું છે. અહીં આવેલો જીવ મારો છે, મારો શરણાંગત છે. એને અડવું હોય ને, તો પહેલાં આ ડોશીના ધડ અને માથા જુદા કરવા પડશે. છે કોઈનામાં જેવડું (હિંમત) કે ચારણના લોહીનો છાંટો પોતાની તલવાર પર લે?"
આઈનો અવાજ ગીરના ડુંગરાઓમાં પડઘાયો. સિપાઈઓ થંભી ગયા. સૌરાષ્ટ્રમાં માન્યતા હતી કે ચારણ કે બારોટનું લોહી રેડાય તો સાત પેઢી સુધી વંશનો નાશ થાય અને શ્રાપ લાગે. આઈના તેજ સામે ભલભલા મૂછાળાઓના પાણી ઉતરી ગયા.
સરદાર પણ ડરી ગયો. એણે વિચાર્યું કે એક ભાગેડુ માટે ચારણના શ્રાપનું જોખમ ન લેવાય. એણે સિપાઈઓને ઈશારો કર્યો. "ચાલો પાછા, ડોશી જીદ પર ચડી છે. અહીં કામ નહીં બને."
ઘોડા પાછા વળ્યા. અંધકારમાં મશાલો ઓગળી ગઈ.
રાત જામી. આઈએ અસવારને બાજરીનો રોટલો, રીંગણનો ઓળો અને તાજી ભેંસનું ફીણવાળું દૂધ આપ્યું. ભૂખ્યો અસવાર તૃપ્ત થયો. જતી વેળાએ પરોઢિયે અસવાર આઈના પગે લાગ્યો. આઈએ એના માથે ધ્રૂજતો હાથ મૂકીને આશીર્વાદ આપ્યા:
"જુગ જુગ જીવજે બાપ! પણ યાદ રાખજે, ધરતીના છેડા સુધી જજે, વેર વાળવા તલવારો ખેંચજે, પણ કોઈ દી' ધરમનો છેડો ન છોડતો. ગરીબ અને શરણાંગત માટે માથું આપવું પડે તો પાછો ન પડતો."
અસવાર અંધારામાં ઓગળી ગયો, પણ ગીરના ડુંગરાઓમાં, હિરણના કોતરોમાં અને લોકગીતોમાં આજે પણ એ વાયરા વાય છે કે... જ્યાં સુધી આ ધરતી પર ‘આશરો’ અને ‘આતિથ્ય’ જીવે છે, ત્યાં સુધી સોરઠની રસધાર ક્યારેય સુકાશે નહીં.
