પ્રસ્તાવના: મધુરાથી દ્વારકા સુધીની યાત્રા – કેવળ ભૂગોળ નથી, તે ઐતિહાસિક ધર્મયાત્રા છેશ્રી કૃષ્ણ માત્ર ભક્તિપૂર્વક પૂજાવેલ દેવતા નથી. તેઓ એ યુગના રાજકીય કળાવાન, વ્યૂહચાતુર્ય અને આધ્યાત્મિક ધર્મના જીવંત ઉદાહરણ હતા. મધુરાથી દ્વારકા સુધીની તેમની યાત્રા એ માત્ર શહેર પરિવર્તન નહીં, પરંતુ તત્વ, તર્ક અને તપશ્ચર્યાથી ભરેલી રાજધર્મની યાત્રા હતી – જે આજે પણ રાજકારણના દરેક કાર્યકર્તા અને નેતા માટે માર્ગદર્શિકા બની શકે છે.આધુનિક યુગમાં જયાં રાજકારણ સ્વાર્થ, લાલચ અને પ્રતિષ્ઠાનું મેદાન બની ગયું છે, ત્યાં કૃષ્ણની જીવનકથા આપણને યાદ અપાવે છે કે સત્ય, ધૈર્ય અને વ્યૂહબદ્ધ સિદ્ધાંતો સાથે રાજકાર્ય પણ ધર્મ થઈ શકે છે.---૧. કંસના આતંક સામે ઊભો રહેલો સત્યનો અવાજકૃષ્ણે માત્ર ૧૧ વર્ષના સમયે કંસનો અંત કર્યો. કંસ કોઈ સામાન્ય રાક્ષસ નથી, તે દમન, અહંકાર, અને નરાધમ રાજતંત્રનું પ્રતિક છે. કૃષ્ણ માટે એ વ્યવસ્થાને બદલવાની શરૂઆત હતી. તેમણે પોતાનું બાળપણ પણ રાજધર્મ માટે ત્યાગી દીધું.આજના સમયમાં જ્યારે અન્યાય સામે અવાજ ઊઠાવવો જોખમી છે, ત્યારે કૃષ્ણ બતાવે છે કે યુવાન પણ સત્ય માટે લડી શકે છે.તેમણે માત્ર એક દુરાચારીને નાબૂદ નથી કર્યો, પણ એક નવી રાજનૈતિક વ્યવસ્થાનું બીજ રોપ્યું – જે "જનહિત" માટે કાર્યરત રહે.---૨. ધર્મ અને રાજકારણ – બંનેની વાસ્તવિક સમજૂતીશ્રીકૃષ્ણ રાજકારણ અને ધર્મને એકમેક માને છે – તેઓ માટે ધર્મનો અર્થ માત્ર પૂજા નહીં, પણ જનકલ્યાણ હતો. તેમણે પાંડવો અને કૌરવો વચ્ચે રાજસત્તાનું વિતરણ કરવા માટે કરેલા પ્રયત્નો દર્શાવે છે કે તેઓ પ્રથમ પગથિયે સમાધાનના પક્ષમાં હતા.તેમણે રાજયોગી તરીકે રાજસત્તાના સાધન દ્વારા સમજૂતીનો માર્ગ ચિહ્નિત કર્યો – પણ જ્યારે સમાધાન શક્ય ન હતું, ત્યારે ધર્મયુદ્ધ પસંદ કર્યું.આજે જ્યારે નેતાઓ “ધર્મ”નો ઉપયોગ રાજનીતિ માટે કરે છે, કૃષ્ણ શીખવે છે કે રાજકારણમાં ધર્મ એટલે કે નૈતિકતા, કర్తવ્ય અને પ્રજાહિત.---૩. કૃષ્ણ – વ્યૂહચાતુર્યનો મહાન આચાર્યકૃષ્ણનું દ્વારકા સ્થાપન કોઈ યાદસંભાળ નહીં – તે તાત્કાલિક વ્યવસ્થાપન, રાજકીય વ્યૂહ અને રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સાથે જોડાયેલો નિર્ણય હતો.મધુરા એ Mathura બાજુનો ધંધાકીય અને રાજકીય કેન્દ્ર હતો – પણ સતત લશ્કરી હુમલાઓને લીધે ત્યાં શાંતિ અસ્થિર હતી. ત્યારે કૃષ્ણે એ શહેર છોડી નવાં દ્વારકા શહેરની સ્થાપના કરી – જે દૂરસ્થ, સુરક્ષિત અને વ્યૂહાત્મક રીતે સમર્થ હતું.આ નિર્ણયથી તેઓ એ સંદેશ આપે છે કે:🔹 અહંકાર નહીં, સુરક્ષા મહત્વપૂર્ણ છે🔹 રાજકાર્યમાં વારસામાં મળેલું નહીં, યોગ્યતા પ્રમાણેનું કાર્ય વધુ મૂલ્યવાન છે🔹 પ્રજાની શાંતિ માટે જો શહેર છોડવું પડે, તો એ પણ રાજધર્મ છેઆવો વિચાર આજના નેતાઓ માટે અજોડ પાઠ છે – જ્યાં પદ માટે નહિ, લોકો માટે નિર્ણય લેવો જોઈએ.---૪. દ્વારકાની સ્થાપના – આધુનિક શાસનનું પ્રારંભદ્વારકા એ માત્ર શહેર નહીં, પણ શ્રી કૃષ્ણની રાજકીય વિચારશૈલીનું વિજ્ઞાન હતું. અહીં તેમણે:🔸 શહેર આયોજન કર્યું🔸 વ્યાપારિક નીતિઓ રચી🔸 રક્ષાકવચ બનાવી🔸 જલમાર્ગ અને નૌકાવ્યવહારનો વિકાસ કર્યોતેમની રાજ્યવ્યવસ્થા “People-Centric” હતી – જ્યાં દરેક વર્ગ માટે નીતિ બનાવાઈ. તેવો શાસક લોકો સાથે સંવાદ કરે, અવાજ સાંભલે અને યોગ્ય પધ્ધતિથી નિર્ણય લે – એ દર્શાવે છે કે રાજવીપણું દંભ નહિ, તપ છે.---૫. શાંતિપ્રિય દૂત – મહાભારત યુદ્ધ પૂર્વેનો સંઘર્ષયદ્ધ કરતા પહેલાં કૃષ્ણે દૂત તરીકે પોતાની ભૂમિકા નિભાવી – પાંડવો માટે માત્ર પાંચ ગામની માંગ સાથે જ ગાયા. આજના રાજકારણમાં જ્યાં લોકો બિનજરૂરી ટકરાવ ઊભો કરે છે, ત્યાં કૃષ્ણ બતાવે છે કે શાંતિ મજબૂતીથી માગી પણ શકે છે.પણ જયાં શાંતિનો માર્ગ અપહેલાયા, ત્યાં તેમણે કહ્યું:> “જ્યાં ધાર્મિક તત્વો પર હુમલો થાય, ત્યાં યુદ્ધ પણ ધર્મ છે.”તેઓ કદી પોતાની રીતે રાજ નથી કર્યો, છતાં આખી પંચભૂમિમાં તેમનું માર્ગદર્શન માનવામાં આવ્યું. આજે જ્યારે નમ્રતા નેતા બની શકતી નથી એવું માની લેવામાં આવે છે, ત્યાં કૃષ્ણ શીખવે છે કે માછલીથી વધારે ઊંડાણથી વિચારવું એ નેતૃત્વ છે.---૬. મહાભારત યુદ્ધ – કૌશલ્ય, તટસ્થતા અને વાસ્તવિક રાજધર્મકૃષ્ણ પોતે યુદ્ધમાં શસ્ત્ર નહોતાં ધરાવ્યા – છતાં તેઓ એ યુદ્ધના સર્વોચ્ચ મેનિફેસ્ટર હતા. તેઓએ નેતૃત્વનું એક મોટેમોટું સિદ્ધાંત સ્થાપ્યું:"મારું કર્મ છે માર્ગ બતાવવો, નહિ શાસન કરવું."તેમણે:🔸 યુદ્ધનું નેતૃત્વ આરજૂનને આપ્યું🔸 પોતે સામર્થ્યરૂપે સાથ આપ્યો🔸 વ્યૂહચાતુર્યથી યુદ્ધને સંચાલિત કર્યુંઆજના નેતાઓ માટે આ એક મોટો પાઠ છે – શક્તિનો ઉપયોગ તટસ્થતાથી, બિન્નીતા સાથે અને સાચા સમયે કરવો.---૭. કર્ણ, શિશુપાલ, દુર્યોધન – રાજકારણના ત્રિસૂત્રશ્રી કૃષ્ણના જીવનમાં કર્ણ, શિશુપાલ અને દુર્યોધન સાથેના સંબંધો પણ રાજકીય વ્યવહારોના ઉદાહરણ છે. તેમણે શિશુપાલને ૧૦૦વાર ક્ષમા કરી, કર્ણને તેમના જીવનનું તત્ત્વ સમજાવ્યું, દુર્યોધનને સમાજ માટે જોખમ હોવાનું જાહેર કર્યું.આધુનિક રાજકારણમાં જ્યાં કોઈ વિરોધી સહન કરવો મુશ્કેલ છે, ત્યાં કૃષ્ણ બતાવે છે કે "વિરોધીને સમજાવવું એ દંભ નહિ – ધર્મ છે."---૮. ત્યાગ – સત્તા માટે નહીં, પ્રજાના હિત માટે જીવેલું જીવનકૃષ્ણે પોતે ક્યારેય ગાદી ઉપર બેસવાનો દાવો કર્યો નહિ. દ્વારકા એમણે ઊભી કરી, શાસન કર્યું, પરંતુ એમનું સમગ્ર જીવન પ્રજાહિત માટે સમર્પિત રહ્યું.તેઓ રાજ્યના પાયા ઊભા કરીને પોતાના બિરદાવા વગર ચાલ્યા ગયા – એ બતાવે છે કે સાચો રાજવી એ છે જે “પદ માટે નહીં, પથ માટે જીવેછે.”---૯. આજની દૃષ્ટિએ: કૃષ્ણનું રાજકારણ – નેતૃત્વ માટે શાશ્વત મોડેલઆજના સમયમાં જ્યારે રાજકારણમાં નિષ્ઠા ઓછી અને પ્રચાર વધુ છે, ત્યારે કૃષ્ણ શીખવે છે:✔️ શક્તિને નહીં, સત્યને માપદંડ બનાવો✔️ શાસન એ સેવા છે, અધિકાર નહિ✔️ પ્રજાની સુરક્ષા એ રાજધર્મનો કંટકમણિ છે✔️ શાંતિ એ શૌર્ય છે, નબળાઇ નહિ✔️ સમાધાન એ પ્રથમ પાથ છે, યુદ્ધ તો અંતિમ વિકલ્પ---🔚 નિષ્કર્ષ: મધુરાથી દ્વારકા – સત્યના પથ પર રાજકર્તાના પગલાંશ્રી કૃષ્ણનો રાજકાર્ય માર્ગ એ આધ્યાત્મિક યાત્રા છે – જેમાં તેમણે પોતાની વ્યક્તિગત ઇચ્છાઓ નહીં, પણ સમસ્ત સમાજના કલ્યાણને પ્રથમ રાખ્યું.તેઓ શાસક ન હતા, છતાં રાજાધિરાજ હતા. તેઓ રથ ચાલક હતા, છતાં યૌદ્ધાઓના માર્ગદર્શક હતા. તેઓ કદી સિંહાસન પર નહોતા બેઠા, છતાં સદીઓ સુધી લોકોના હૃદય પર રાજ કરે છે.મધુરાથી દ્વારકા સુધીની યાત્રા એ છે:અહંકારથી ધર્મ સુધી…અધર્મથી શાંતિ સુધી…અને રાજસત્તાથી પ્રજાહિત સુધી.
