લતા મંગેશકર અને રાજ સિંહ ડુંગરપુર ની અધૂરી પ્રેમકથા: સુર અને ક્રિકેટ ની અમર ગાથા
1929ની સપ્ટેમ્બરની એક શાંત સવારે, ઇન્દોરની સાંકડી ગલીમાં એક નાનકડી બાળકીનો જન્મ થયો—નામ પડ્યું લતા મંગેશકર. ઘરમાં સંગીતની મહેક ફેલાતી. પિતા દીનાનાથ મંગેશકર, મરાઠી રંગમંચના પ્રખ્યાત ગાયક અને નાટ્યકાર, તબલાની થાપ પર રાગ આલાપતા. માતા શેવંતી, ગુજરાતી ગૃહિણી, પોતાના પ્રેમથી પરિવારને જોડી રાખતી. લતા પાંચ ભાઈ-બહેનોમાં સૌથી મોટી હતી—ભાઈ હૃદયનાથ અને બહેનો આશા, ઉષા, મીના. નાનપણથી જ લતાને સંગીતનો રંગ ચડ્યો. પાંચ વર્ષની ઉંમરે, પિતાની પાછળ નાનકડા પગલાંઓથી સ્ટેજ પર ચડી, તે ગાતી—*“જય જગદીશ હરે”*ની ધૂનમાં તેનો અવાજ એટલો મધુર હતો કે લોકો ચોંકી ઊઠ્યા, “આ તો નાની કોકિલા છે!”
પરંતુ જીવનની કઠોરતા લતાની નાની ઉંમરમાં જ સામે આવી. તે તેર વર્ષની હતી ત્યારે પિતા આ દુનિયા છોડી ગયા. ઘરની જવાબદારી તેના નાનકડા ખભા પર આવી. સ્કૂલના દિવસો ખતમ થયા, અને લતાએ ફિલ્મોમાં ગીતો ગાવાનું શરૂ કર્યું. તેનો અવાજ એક આશ્રય બન્યો, જેમાં તે પોતાની વેદના વણી લેતી—“ના જી ભર કે દેખા, ના કુછ બાત બની...”
1940નો દાયકો આવ્યો, અને લતાનો અવાજ દેશના ખૂણે ખૂણે ગુંજવા લાગ્યો. શરૂઆતમાં નાનાં-મોટાં ગીતો મળ્યાં, પરંતુ 1949માં ફિલ્મ મહેલનું ગીત *“આયેગા આનેવાલા”*એ તેને રાતોરાત ખ્યાતિના શિખરે પહોંચાડી. નૌશાદ, શંકર-જયકિશન, એસ.ડી. બર્મન જેવા સંગીતકારો તેના અવાજના દીવાના થયા. 1950 અને 60ના દાયકામાં, લતાએ હજારો ગીતો ગાયા—રોમેન્ટિક “લગ જા ગળે કે ફિર યે હસીં રાત હો ન હો”થી લઈને દેશભક્તિનું “ઐ મેરે વતન કે લોગો” સુધી. તેનો અવાજ દરેક ભાવનાને આલિંગન આપતો. ફિલ્મફેર, રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો, અને આખરે ભારત રત્ન—લતાની સફર એક સામાન્ય બાળકીથી સ્વર કોકિલા સુધીની હતી. પરંતુ તેના માટે સંગીત માત્ર ખ્યાતિ નહોતું; તે તેના હૃદયની ધડકન હતી—“દિલ હૂમ હૂમ કરે, ઘબરાયે...”
રાજસ્થાનના ડુંગરપુરના શાહી મહેલમાં, 1935માં એક યુવરાજનો જન્મ થયો—રાજ સિંહ ડુંગરપુર. તેમના પિતા, મહારાજા લક્ષ્મણ સિંહ, રાજવી પરંપરાઓના પાલનહાર હતા. રાજ સિંહનું બાળપણ શાહી ઠાઠમાં વીત્યું, પરંતુ તેમનું હૃદય ક્રિકેટના મેદાનમાં ધબકતું. રાજકોટની રાજકુમાર કોલેજમાં ભણતી વખતે, તેમની ઝડપી બોલિંગે બધાનું ધ્યાન ખેંચ્યું. 1950ના દાયકામાં, રાજ સિંહે રણજી ટ્રોફીમાં રાજસ્થાન માટે રમવાનું શરૂ કર્યું. તેમની બોલિંગ એટલી ચપળ હતી કે બેટ્સમેનો થરથર ધ્રૂજતા. 30 ફર્સ્ટ-ક્લાસ મેચોમાં 50થી વધુ વિકેટ લઈ, તેમણે પોતાનું નામ રોશન કર્યું.
પરંતુ રાજ સિંહનું સાચું યોગદાન રમતના મેદાનથી આગળ હતું. 1980ના દાયકામાં, તે ભારતીય ક્રિકેટ કંટ્રોલ બોર્ડ (BCCI)ના પ્રમુખ બન્યા. તેમના નેતૃત્વમાં ભારતીય ક્રિકેટે વૈશ્વિક ઊંચાઈઓ સર કરી. યુવા ખેલાડીઓ જેવા કે કપિલ દેવ અને સચિન તેંડુલકરને તેમણે હીરાની જેમ ઘડ્યા. 1983ના વર્લ્ડ કપની જીતમાં તેમનું પરોક્ષ યોગદાન હતું. ખેલાડીઓ તેમને “રાજભાઈ” કહેતા, કારણ કે તે માત્ર નેતા નહીં, પણ મિત્ર હતા.
સુર અને બોલની પ્રથમ મુલાકાત
1960ના દાયકાની એક શાંત સાંજે, મુંબઈના મંગેશકર પરિવારના સાદા ઘરમાં, હૃદયનાથ પોતાના મિત્ર રાજ સિંહ ડુંગરપુરને લઈને આવ્યો. રાજ સિંહ, ડુંગરપુરના યુવરાજ, મુંબઈમાં કાયદાનો અભ્યાસ કરતા હતા. લતા તે સમયે *“રાગ યમન”*ની પ્રેક્ટિસ કરી રહી હતી, અને તેનો અવાજ ઘરના ખૂણે ખૂણે ગુંજી રહ્યો હતો. રાજ સિંહ એકદમ થંભી ગયા. “આ અવાજ તો સ્વર્ગમાંથી આવે છે, હૃદય!” તેમણે હસતાં હસતાં કહ્યું. લતા શરમાઈ, અને હળવું હાસ્ય સાથે બોલી, “આ તો મારા પિતાની વારસો છે.”
વાતચીતનો સિલસિલો શરૂ થયો. રાજ સિંહે ક્રિકેટની વાતો કરી—કેવી રીતે બોલ અને બેટની લય જીવન જેવી છે. લતાએ સંગીતની વાતો કરી, *“યે ઝિંદગી ઉસી કી હૈ, જો કિસી કા હો ગયા”*ની ધૂનમાં તેનું હૃદય વ્યક્ત થતું. એક દિવસ, રાજ સિંહે લતાને બ્રેબોર્ન સ્ટેડિયમમાં રણજી ટ્રોફીની મેચ જોવા બોલાવી. લતા, જેને ક્રિકેટની બહુ ખબર નહોતી, રાજ સિંહની ઝડપી બોલિંગ જોઈને ચકિત થઈ ગઈ. જ્યારે રાજ સિંહે એક વિકેટ લીધી, તે ઊભી થઈને તાળીઓ પાડવા લાગી. મેચ પછી, બંને મરીન ડ્રાઇવ પર ફરવા ગયા. સમુદ્રની લહેરો વચ્ચે, રાજ સિંહે કહ્યું, “લતા, ક્રિકેટમાં બોલની લય અને તારા ગીતોની સુર એકસરખી છે.” લતાએ હસીને જવાબ આપ્યો, “પણ રાજ, તારો બોલ ફેંકાય છે, અને મારું ગીત હૃદયમાં ઉતરે છે—જો વાદા કિયા વો નિભાના પડેગા.”
એક રાતે, રાજ સિંહે લતાને ડુંગરપુરના રાજમહેલમાં ખાનગી સંગીત સભામાં બોલાવી. ચાંદની રાતમાં, મહેલના ઝરૂખામાંથી પ્રકાશ ઝરતો હતો. લતાએ “રાગ ભૈરવી” ગાયું, અને *“મેરે મન કે દીયા”*ની સુરો હવામાં ફેલાઈ. તેનો અવાજ એટલો ગહન હતો કે બધા મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયા. રાજ સિંહે તેની આંખોમાં જોઈને ધીમેથી કહ્યું, “લતા, તારો અવાજ મારા હૃદયની ધડકન બની ગયો છે.” રાતના બગીચામાં, જ્યાં ફૂલોની સુગંધ હવામાં ફેલાઈ રહી હતી, રાજ સિંહે લતાનો હાથ પકડ્યો. “લતા, હું તને પ્રેમ કરું છું. તું મારા જીવનનું સૌથી સુંદર ગીત છે.” લતાની આંખો ભીની થઈ. “રાજ, આ પ્રેમ સુંદર છે, પણ આપણી દુનિયાઓ અલગ છે—યે રાત ભીગી ભીગી, યે મસ્ત ફિઝાયે.” તેમનો પ્રેમ ખીલવા લાગ્યો. બંને ચૌપાટી બીચ પર લાંબી વાતો કરતા, ક્યારેક રાજ સિંહ લતાના સ્ટુડિયોમાં આવતા અને તેના ગીતો સાંભળતા. એક વાર, લતાએ “તેરે બિના ઝિંદગી સે કોઈ શિકવા નહીં” રેકોર્ડ કર્યું, અને રાજ સિંહ બહાર ઊભા રહીને તેને સાંભળ્યું. તેની આંખોમાં એક અજાણી વેદના હતી, જાણે તે જાણતા હતા કે આ પ્રેમનો રસ્તો આસાન નથી.
પરંતુ આ પ્રેમની શરૂઆતમાં જ બે દુનિયાઓ ટકરાઈ. લતાની દુનિયા હતી સ્ટુડિયોની—જ્યાં રાત-દિવસ રેકોર્ડિંગ ચાલતું, લોકો “આજા રે પરદેસી” જેવા ગીતોની રાહ જોતા, અને પરિવારની જવાબદારીઓ તેના ખભે હતી. રાજ સિંહની દુનિયા હતી રાજમહેલની—જ્યાં પરંપરાઓ, રાજવી ગરિમા અને સમાજના નિયમો સર્વોપરી હતા.
રાજ સિંહે લતાને પોતાના પરિવારને મળાવવાનું નક્કી કર્યું. ડુંગરપુરના મહેલમાં, મહારાજા લક્ષ્મણ સિંહે લતાનું શાહી આગતું કર્યું. પરંતુ રાત્રિભોજન પછી, જ્યારે રાજ સિંહે પિતાને લતા સાથેના પ્રેમની વાત કરી, તો મહારાજાનો ચહેરો ગંભીર થઈ ગયો. “રાજ, આ છોકરી ગાયિકા છે. સંગીતકારો આપણા રાજવંશમાં ફિટ નથી. આપણી પરંપરાઓ અને ગરિમા આનાથી ઉપર છે.” રાજ સિંહે ગુસ્સામાં જવાબ આપ્યો, “પિતાજી, લતાનો અવાજ આપણા રાજ્યને ગૌરવ આપશે. સંગીત તો દેવતાઓની ભાષા છે!” પરંતુ મહારાજાએ સ્પષ્ટ ઇન્કાર કર્યો. “આ લગ્ન ન થઈ શકે. તું કોઈ રાજકુમારી સાથે લગ્ન કરીશ.” બીજી તરફ, લતાને તેના જ્યોતિષીએ ચેતવણી આપી, “લગ્ન તારી ગાયન ક્ષમતા અને કારકિર્દીને અસર કરશે.” લતાનું હૃદય બે રસ્તે ઊભું હતું—એક તરફ પ્રેમ, બીજી તરફ પરિવાર અને “સત્યમ શિવમ સુંદરમ” જેવા ગીતોની દુનિયા.
એક રાતે, ચૌપાટી બીચ પર, સમુદ્રની લહેરો વચ્ચે, રાજ સિંહે લતાને ફરીથી પ્રેમની વાત કરી. તેના હાથમાં એક નાનું ચાંદીનું બ્રેસલેટ હતું, જેમાં નાનકડું ક્રિકેટ બોલનું લોકેટ ઝૂલતું હતું. “આ આપણા પ્રેમનું પ્રતીક છે, લતા,” તેમણે ધીમેથી કહ્યું. લતાએ બ્રેસલેટ પહેર્યું, પરંતુ તેની આંખોમાં ચિંતા હતી. “રાજ, આપણે સ્વપ્નો જોઈએ છીએ, પણ આ દુનિયા આપણને એક થવા દેશે નહીં—ઝૂકી ઝૂકી નજર બેકરાર હૈ કે નહીં.” બંને સ્વપ્નો વણતા—એક નાનું ઘર, જ્યાં લતા “ચાંદની રાત મેં” ગાતી અને રાજ સિંહ ક્રિકેટની વાતો કરતા. પરંતુ આ સ્વપ્નો અધૂરા રહી ગયા. રાજ સિંહે પરિવાર સામે લડવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ રાજવી નિયમો અને સમાજનું દબાણ ભારે પડ્યું. લતાએ પણ પોતાના પરિવાર અને સંગીતને પસંદ કર્યું. એક દિવસ, સ્ટુડિયોમાં “દિલ તો પાગલ હૈ” રેકોર્ડ કર્યા પછી, તે રાજ સિંહને મળી. “રાજ, પ્રેમ તો હૃદયમાં જીવે છે. તેને લગ્નની જરૂર નથી.” તેના શબ્દોમાં વેદના હતી, પરંતુ નિશ્ચય પણ હતો.
રાજ સિંહે પણ નક્કી કર્યું કે તે લતા વિના કોઈ બીજા સાથે લગ્ન નહીં કરે. બંને મિત્રો તરીકે જોડાયેલા રહ્યા—ફોન પર લાંબી વાતો, ક્યારેક મુંબઈના બીચ પર મુલાકાત, અને એકબીજાને હંમેશા હિંમત આપતા. આજીવન કુંવારા, પરંતુ પ્રેમ અમર.
લતાએ પોતાનું જીવન સંગીતને સમર્પિત કર્યું. 1970 અને 80ના દાયકામાં, તેના ગીતો—“દિલ હૂમ હૂમ કરે”થી લઈને “સત્યમ શિવમ સુંદરમ” સુધી—દરેક ઘરમાં ગુંજ્યા. તેના દુખદ ગીતોમાં રાજ સિંહની યાદ ઝળકતી—“તેરે લિયે, હમ હૈં જિયે”—અને રોમેન્ટિક ગીતોમાં તેના પ્રેમની ગુંજ. તેનો અવાજ ભારતની ઓળખ બની ગયો.
રાજ સિંહે ક્રિકેટની દુનિયામાં પોતાનું નામ રોશન કર્યું. BCCIના પ્રમુખ તરીકે, તેમણે ભારતીય ક્રિકેટને વૈશ્વિક મંચ પર લઈ જવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી. યુવા ખેલાડીઓને તેમણે હીરાની જેમ ઘડ્યા. પરંતુ તેમના હૃદયમાં લતાનું સ્થાન હંમેશા અડીખમ રહ્યું.
2009ની એક ઠંડી સવારે, રાજ સિંહ આ દુનિયા છોડી ગયા. લતા, જે હવે વૃદ્ધ થઈ ચૂકી હતી, તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં પહોંચી. તેની આંખોમાં આંસુ હતા, પરંતુ હૃદયમાં રાજ સિંહનો પ્રેમ હજી જીવતો હતો. ઘરે પાછી ફરી, તેણે એક ગીત ગાયું—“તું જહાં જહાં ચલેગા, મેરા સાયા સાથ હોગા”—જાણે રાજ સિંહના આત્માને સમર્પિત હોય.
આ તેમના પ્રેમનો અંત નહોતો, પરંતુ અધૂરા પ્રેમની અનંતતા હતી. લતાના ગીતોમાં રાજ સિંહનો પ્રેમ વહેતો રહ્યો, અને રાજ સિંહના સ્મરણમાં લતાનું હૃદય જીવતું રહ્યું. એક સુર અને બોલની આ વાર્તા, સમય અને સમાજને પાર કરી, અમર બની ગઈ.
***એક પેપર કટીંગ એ મને આ અધૂરા પ્રેમ ની અનંતતા ની વાર્તા લખવા પ્રેરિત કર્યો, આ માટે જૂના સમાચાર પત્ર, ગૂગલ તથા જુના સિને સ્ટાર મેગેઝિન ઓનલાઇન વાંચી ને આ લેખ લખ્યો છે. આમાં વાર્તાકીય સ્વરૂપ આપવા અંદર ગીત ઉમેર્યા છે. આશા છે બધા ને પસંદ આવશે.
