સંધ્યાના ઓછાયા ગીરની 'ધીંગી ધરા' માથે પથરાઈ ચૂક્યા હતા. આભમાં જાણે કેસરી સિંહના રક્ત જેવી લાલી છવાઈ હતી. ગિરનારના ડુંગરાઓ જાણે કોઈ જોગંદર (જોગી) સમાધિ લગાવીને બેઠા હોય એમ અડીખમ ઉભા હતા. હિરણ નદીના કોતરોમાંથી વાયરો સુસવાટા મારતો આવતો હતો અને સાથે લાવતો હતો—દૂર ક્યાંક રમાતા 'ધિંગાણા' (લડાઈ) ના પડઘા.
એવા ટાણે, ધૂળની ડમરી ઉડાડતી એક 'રોઝડી' ઘોડી પવનના વેગે વહેતી આવતી હતી. એની માથે બેઠેલો અસવાર કોઈ સાદો માણસ નહોતો. એનું નામ હતું—‘વાલો બહારવટિયો’. જેના નામની હાકથી મોટા મોટા રજવાડાના દરવાજા પણ ટાઢાબોળ થઈ જતા. વાલાના અંગે સફેદ ચોયણી-અંગરખું, માથે ભારેખમ ફેંટો અને કેડે લટકતી 'મિયાણી' તલવાર એના રુઆબમાં ઓર વધારો કરતી હતી. એની આંખોમાં ઉજાગરાની લાલાશ હતી, પણ એમાં કોઈ નિર્દોષની હાય કે લૂંટનો લોભ નહોતો; હતી તો બસ એક ખુમારી!
વાલો આજ બપોરે જ એક ગરીબ આયરના નેસડે રોટલો જમ્યો હતો. જમતા જમતા આયરે વાત કરી હતી કે, "બાપુ! સાંભળ્યું છે કે ઓલ્યો 'કાળુ માણેક' નામનો લૂંટારો આજ રાતે અમારા ગામની દીકરીની જાન લૂંટવા આવવાનો છે. બાપુ, તમે તો બહારવટિયા, પણ તમે તો 'ધરમના તારણહાર' કહેવાવ. અમારી આબરૂ તમારા હાથમાં છે."
બસ, આટલા વેણ સાંભળીને વાલાના કાળજામાં ઘા વાગ્યો હતો. જે ઘરનો રોટલો ખાધો, એના દીકરી-જમાઈ લૂંટાય અને વાલો જીવતો જોયા કરે? ના રે ના! એ તો કાઠિયાવાડની રીત નહોતી. એટલે જ અત્યારે એ રોઝડીને એડી મારીને ગામના પાદરે પહોંચવા મથતો હતો.
રાત જામી ગઈ હતી. ગામના પાદરે જાનના ગાડાં આવી પહોંચ્યા હતા. પણ ત્યાં તો અચાનક "ખબરદાર!" ના અવાજ સાથે દસ-બાર હથિયારબંધ લૂંટારાઓ ઝાડીમાંથી તૂટી પડ્યા. સ્ત્રીઓની ચીસાચીસ બોલી ગઈ. વરરાજા બીચારો ધ્રૂજવા લાગ્યો. કાળુ માણેક, જેનું શરીર રાક્ષસ જેવું હતું, તે મૂછે વળ દેતો આગળ આવ્યો અને બોલ્યો:
"એય ડોસા! જે કાંઈ ઘરેણાં-ગાંઠાં હોય ઈ કાઢીને મેલી દયો, નકર આજ આ પાદરને સ્મશાન બનાવી દઈશ!"
જાનૈયાઓ થરથર કાંપતા હતા. કાળુએ એક ડોશીના ગળામાંથી સોનાનો હાર આંચકવા હાથ લંબાવ્યો. ત્યાં જ...
‘તડડડ... તડડડ...’ કરતી રોઝડી ઘોડી વીજળીના વેગે વચ્ચે આવીને ઉભી રહી. ધૂળની ડમરી શમી ત્યારે સૌએ જોયું તો સાક્ષાત કાળ જેવો વાલો બહારવટિયો ઘોડી માથેથી નીચે ઉતર્યો.
"ખમ્મા કરજે કાળુ!" વાલાનો અવાજ ગીરના સાવજ જેવો ઘેરો હતો. "જેની દીકરીના માથા પર હાથ મુકવા જાછ (જાય છે), ઈ કોની બેન થાય ઈ ખબર છે? ઈ વાલા વાળાની ધરમની બેન છે. એને અડતા પેલાં તારે આ લોખંડના ચણા ચાવવા પડશે."
કાળુ માણેક ખડખડાટ હસ્યો. "અરે વાલા! તું તો હવે ઘરડો થયો. તારી તલવારમાં હવે ઈ પાણી નથી રહ્યા. તું એકલો અને અમે બાર. ચાલતી પકડ, નકર મફતનો મરાઈ જઈશ."
વાલાએ મૂછ પર હાથ ફેરવ્યો અને શાંતિથી કહ્યું, "મરદને મરતા વાર લાગે કાળુ, પણ નામ મરતા જુગો વઈ જાય. અને તું મને ગણતરી શીખવાડ મા. કાઠી કોઈ દી' માથા ગણીને બાથ નથી ભીડતો."
પછી તો જે ધિંગાણું મંડાયું! તલવારો નાં ઝાટકા બોલ્યા—ખટાક... ખટાક! વાલાની તલવાર જાણે વીજળીની જેમ ચમકતી હતી. જોતજોતામાં તો કાળુના ત્રણ સાગરીતો ભોંયભેગા થઈ ગયા. પણ કાળુ લૂંટારો પણ કાચો નહોતો. એણે પાછળથી વાલા પર ઘા કર્યો. વાલાના ખભામાંથી લોહીની ધાર છૂટી, પણ એ ‘આહ’ ન બોલ્યો.
કાળુ માણેકે વાલાને ઘાયલ જોઈને ત્રાડ નાખી, "જોયું ડોસા? કીધું તું ને કે ચાલ્યો જા! હવે મરવા તૈયાર થઈ જા."
વાલો લોહીલુહાણ હતો, પણ એની આંખમાં એક વિચિત્ર તેજ હતું. એણે કાળુની આંખમાં આંખ પરોવીને કહ્યું, "કાળુ! તને યાદ છે આજથી દસ વરસ પેલાં, દુકાળના ટાણે એક માણસે તારા બાપને મરતો બચાવ્યો તો? તારા આખા કુટુંબને અનાજની ગુણી આપી તી?"
કાળુનો હાથ હવામાં થંભી ગયો. એને યાદ આવ્યું. એ અજાણ્યો માણસ બીજું કોઈ નહીં પણ આ જ વાલો હતો.
"તું?" કાળુનો અવાજ ઢીલો પડી ગયો.
"હા, હું જ," વાલાએ તલવાર નીચે મૂકી દીધી. "આજ મારે તને મારવો હોત તો ક્યારનો મારી નાખ્યો હોત. પણ જેના બાપને મેં જીવતદાન દીધું હોય, એના દીકરાનું લોહી મારાથી ન પીવાય. પણ સાંભળ કાળુ! આ દીકરીમાં મારી આબરૂ છે. જો તારે ઋણ ચૂકવવું હોય, તો રસ્તો મેલી દે. અને જો વેર જ લેવું હોય, તો આ મારું માથું હાજર છે. વાઢી લે!"
કાળુ માણેકનું હૈયું પીગળી ગયું. એના હાથમાંથી તલવાર પડી ગઈ. જે માણસ પોતાના જીવની પરવા કર્યા વગર ઉભો રહ્યો, અને જેણે પોતાના બાપને બચાવ્યો હતો, એને કેમ મરાય?
કાળુએ વાલાના પગ પકડી લીધા. "બાપ! મારી ભૂલ થઈ ગઈ. આ આંખે પાટા બંધાઈ ગયા તા. તમે તો દેવના માણસ છો."
કાળુએ લૂંટેલું બધું પાછું આપી દીધું અને એટલું જ નહીં, જાનને પોતાના રક્ષણ હેઠળ હેમખેમ બીજે ગામ પહોંચાડી.
જતા જતા વાલો એટલું જ બોલ્યો: "જોજે હો કાળુ! જિંદગીમાં બે જ વસ્તુ સાચી—એક ‘વહેવાર’ અને બીજું ‘વચન’. તલવાર તો કાટ ખાઈ જાશે, પણ કરેલો ઉપકાર કોઈ દી' કાટ નથી ખાતો."
અને એમ કહીને વાલો ફરી રોઝડી પર સવાર થયો. ઘોડી અંધકારમાં ઓગળી ગઈ, પણ પાછળ ઉડેલી ધૂળમાં જાણે હજુય એ ગુંજારવ સંભળાતો હતો કે... “મરવું પણ માગવું નહીં, ટૂંકમાં સઘળું શ્રેય; યા હોમ કરીને કૂદી પડો, ફતેહ છે આગે!”
