गावात शिरताच डावीकडे एक चिंचोळा रस्ता फुटतो – दोन माणसं समोरासमोर आली तर एकाला थांबावं लागेल, असा. या रस्त्यावर उन्हाळ्यात धूळ साचते, पावसाळ्यात चिखल, आणि हिवाळ्यात धुकं. त्या धुक्यात, जणू काही काळ विसावला असतो.
हाच रस्ता जातो जुन्या स्मशानभूमीकडे.
गावातल्या लोकांचं तिथे फारसं पाऊल पडत नाही. मृतांच्या आठवणींना ताजं ठेवण्याचा प्रघात कुणी ठेवलेला नाही. पण त्या स्मशानाच्या मागच्या कुशीत एक दगडांची बारी आहे – पडलेली, झाडांनी आच्छादलेली. त्या दगडांमध्ये, एक सावली दररोज दिसायची – एक वृद्ध बाई, जिनं वेळेच्या बाहेर आपलं घर वसवलं होतं.
ती होती रामाई.
गावात ती “वेडी बाई” म्हणून ओळखली जायची. तिचा वेष साधा – पांढराशुभ्र साडी, गळ्याला जीर्ण ओढणी, आणि केस झिंज्या झालेल्या. पण डोळ्यात एक प्रकारची स्थिरता होती – जी न विसरण्याने येते.
शंकर – दगडांमधला प्राण
रामाईच्या मनात दररोज एकच चेहरा घोळत राहायचा – शंकर.
शंकर – तिचा नवरा, तिचा प्राण, तिचं सर्वस्व.
गावातला एक दगडतोड्या. चेहऱ्यावर सतत उन्हाची सावली, पण हसण्यात एक आश्वासन. तो रोज सकाळी डोंगरावर जायचा – दगड फोडायला. पण त्याचं स्वप्न वेगळं होतं – स्वतःच्या हातांनी एक घर बांधायचं. एक असं घर, जिथे प्रेमाचं छप्पर दगडांवर झुकलेलं असेल.
शंकर रामाईला म्हणायचा, “तुला दगडावरून चालू द्यायचं नाही गं. मी वाट मोडून देईन.”
त्यांचं लग्न झालं, गावातल्या भातशेतीशेजारी, एका झाडाखाली. तसं काही मोठं नव्हतं, पण दोघांचं प्रेम त्या झाडाखाली इतकं खोल रुजलं, की पाऊस आला की झाड खाली वाकायचं – जणू आशीर्वाद द्यायला.
एका दुपारचा मृत निवांतपणा
त्या दिवशी शंकरने घरातून निघताना म्हटलं, “आज उशीर होईल गं. मोठा दगड आहे.”
रामाईनं डब्यात भाकरी, मिरचीचा ठेचा आणि पाणी ठेवलं. तिच्या नजरेत काळजी होती, पण शब्द नव्हते.
त्या दुपारी जेव्हा गावात एक आवाज पसरला – "शंकर गेला!" – तेव्हा हवेतला गारठा अचानक वाढला.
डोंगर उतरताना एक मोठा दगड शंकरवर कोसळला होता.
कोणी म्हणालं, "त्याचा तोच शेवट होता."
पण रामाईसाठी ते शेवट नव्हता. तो तिच्या आयुष्याचा नवा आरंभ होता – दुःखाच्या सावलीत जगायचा.
ती दररोज शंकर पडलेली जागा शोधून, त्या दगडांमध्ये बसायला लागली. कुणी विचारलं, “का?” तर ती फक्त म्हणायची –
"हाच तो दगड आहे – जिथं त्याचा श्वास थांबला… आणि माझा सुरू झाला."
शहरातून आलेली पावसाची थेंब – अनघा
कित्येक वर्षांनंतर गावात एक शिक्षिका आली – अनघा.
ती शहरातून आलेली होती, पण तिच्या नजरेत गावातलं काहीसं आपलेपण होतं. वय तीसच्या आसपास. तिच्या कपाळावर ठसठशीत कुंकू नव्हतं, पण डोळ्यात विचारांची चमक होती.
अनघा शाळेत शिकवायला लागली. पण तिला लवकरच त्या वृद्ध बाईची सवय लागली – दररोज ती दिसायची, स्मशानाच्या बाजूला, दगडांमध्ये शांत बसलेली.
अनघा एक दिवस थांबली. जवळ जाऊन म्हणाली, “आजी, तुम्ही इथे दररोज बसता. घरी कुणी नाही का?”
रामाईनं डोळे उघडले. तिच्या नजरेत एक विलक्षण निवांत दु:ख होतं.
"घर होतं. पण आता घर दगडात आहे."
बंध जुळतात
अनघा रोजच्या भेटी वाढवू लागली. एक दिवस ती चहा घेऊन आली.
"घ्या ना," ती म्हणाली.
रामाई हसली – अनेक वर्षांनी. ती म्हणाली, "तू कोण गं?"
"मी अनघा. नवीन शिक्षिका."
रामाईने तिच्या हातात चहाचा कप घेतला. चहा थोडा थंड होता. पण त्या क्षणात, काहीसं उबदार होत गेलं.
त्यानंतर दररोज त्या दोघींचं बोलणं चालू झालं – रामाई सांगायची जुन्या आठवणी, शंकरच्या श्वासांच्या कहाण्या. अनघा ऐकायची – ऐकणंही एक उपचार असतो.
शाळेच्या मुलांमध्ये पेरलेली आठवण
अनघाने एक दिवस ठरवलं – शाळेतील मुलांना एक वेगळी शिकवण द्यायची.
ती मुलांना घेऊन रामाईकडे गेली. रामाईने पहिले काही क्षण गांगरून पाहिलं. मग अनघाने सांगितलं, “रामाई, तुम्ही सांगाल का मुलांना – दगडांचं मोल?”
रामाई उठली, दगड हातात घेतला, आणि म्हणाली:
"हा दगड... ज्याने माझं सगळं घेतलं, त्याच्याच सावलीत मी राहते. पण हा दगड माझ्या शंकराच्या हातूनही फोडला गेला होता. त्याच्या हाताचा स्पर्श अजून इथे आहे."
मुलं निःशब्द झाली.
त्यादिवसापासून शाळेत एक नवा विषय सुरू झाला – "कथा दगडांमागच्या.
