बेलवाडी हे एक छोटं पण समृद्ध गाव. हिरवाईने नटलेलं, पाण्याने संपन्न, माणसाच्या श्रमांनी उजळलेलं. या गावात विठ्ठलराव देशमुख यांचा शेत होता – भरघोस, चार एकरांवर पसरलेला. त्यांचा मुलगा अवधूत, शहरातून इंजिनिअरिंगचं शिक्षण घेऊन परत आलेला, पण अजूनही गावच्या मातीशी नातं टिकवून होता.
एकदा गावातल्या शाळेत एक कार्यशाळा झाली – ‘भविष्यातलं टिकावू जीवन’ या विषयावर. तिथे आलेल्या तज्ञांनी सांगितलं, "तीन गोष्टी आहेत ज्या माणसाने अत्यंत शहाणपणाने वापरायला हव्यात – पाणी, वाणी आणि कमाई. या तिघींपैकी कुठल्याही एका गोष्टीचा अति वापर किंवा चुकीचा वापर माणसाला विनाशाच्या वाटेवर नेतो."
अवधूतला हे शब्द खोलवर भिडले. त्याने ठरवलं – हे तत्व केवळ ऐकून नको, तर जगून दाखवायचं. पण हे सिद्ध करणं तितकं सोपं नव्हतं.
पाण्याची किंमत
गावात पावसाचं प्रमाण कमी होऊ लागलं होतं. जलसाठे आटू लागले. काही शेतकरी धरणावर अवलंबून होते, काहींनी बोअरवेल्स मारल्या होत्या. विठ्ठलराव मात्र जुन्या पद्धतीचा माणूस – पाणी मितव्ययाने वापरणारा.
अवधूतने ठरवलं, "आपल्या शेतात ठिबक सिंचन (drip irrigation) बसवायचं." वडिलांनी सुरुवातीला विरोध केला, “इतक्या खर्चात काय उपयोग? पारंपरिक पद्धतीने शेती करावी.”
पण अवधूतने शास्त्रीय माहिती, आकडेवारी दाखवून त्यांना समजावलं. ठिबक सिंचनामुळे त्याच्या शेतात पाण्याची बचत झाली, उत्पादन वाढलं, आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे जमिनीचं आरोग्यही टिकून राहिलं.
त्याचं पाहून आसपासचे शेतकरीही बदलायला लागले. पाण्याची किंमत त्यांनी अनुभवली. एकदा गावातल्या बैठकीत एक वयोवृद्ध शेतकरी म्हणाला, “पाणी हे केवळ द्रव नाही; ते भविष्य आहे. ज्याने पाण्याची किंमत ओळखली, त्याने काळावर विजय मिळवला.”
वाणीचा प्रभाव
अवधूतचा स्वभाव शांत, समंजस. पण त्याला गावात एका समस्येचा सामना करावा लागला – ग्रामपंचायतीतले काही लोक त्याच्या नवीन कल्पनांवर टीका करत, “शहरातून आलेला मुलगा आम्हाला गाव शिकवणार?”
एकदा एका बैठकीत ग्रामपंचायत सदस्य नारायणराव थेट त्याच्यावर ओरडले, “तुझं काय आहे, बाबाच्या नावावर शेत, शहरात शिक्षण, इथं काय सांगतोस?”
संपूर्ण गावाकडं नजर गेली. सगळे शांत. कुणी अपेक्षा करत होतं की अवधूतही तोंडभरून उत्तर देईल. पण अवधूतने त्याच्या वाणीत संयम ठेवला.
तो म्हणाला, “माझं बोलणं चुकीचं असेल तर नक्कीच विरोध करा, पण माझं उद्दिष्ट गावाचं भलं आहे. आपली भाषा जितकी सौम्य असेल, तितकी आपली ऊर्जा विकासात लागेल.”
तो दिवस आणि ही वाक्यं लोकांच्या मनात कोरली गेली. काही दिवसांनी नारायणराव स्वतः त्याच्या घरी गेले आणि म्हणाले, “माफ कर, अवधूत. तुझं वागणं पाहून वाटतं की वाणी खरंच माणसाचा चेहरा असते.”
कमाईचं भान
शेतीतून जास्त उत्पादन मिळालं, बाजारपेठ वाढली, तरुणांनी शेतीकडे वळायला सुरुवात केली. अवधूतने गावात एक सहकारी संस्था स्थापन केली, जिथे प्रत्येक शेतकरी आपलं उत्पादन विकू शकत होता – मधे व्यापाऱ्याचा कोणताही हस्तक्षेप नाही.
लाभ वाढू लागला. पण याचवेळी काही तरुण सहजपणे कमाई खर्च करू लागले – महागडे मोबाईल, दुचाकी, प्रवास. अवधूतला ही गोष्ट खटकली.
त्याने एक सभा बोलावली. त्यात तो म्हणाला, “कमाई वाढली म्हणजे खर्च वाढवायचा असं नाही. कमाई ही बीया सारखी असते – जास्त मिळाली तर तिचा काही भाग गुंतवणुकीसाठी राखावा, भविष्याच्या साठवणीसाठी ठेवावा.”
त्याच्या या विचारांवर आधारित ‘कमाई व्यवस्थापन कार्यशाळा’ गावात सुरु झाली. पुढच्या वर्षी गावात तीन शेतकरी बँकेमध्ये ठेवीदार झाले. कमाईचं शहाणपण गावात रुजायला लागलं होतं.
तिन्हीचा ताळमेळ
कधीतरी एकदा पत्रकार गावात आले. त्यांनी विचारलं, “तुमचं गाव इतर गावांपेक्षा पुढे कसं?”
ग्रामसेवकाने हसून उत्तर दिलं, “इथं पाणी मोजून वापरतात, वाणी विचार करून बोलतात आणि कमाईचं नियोजन करून खर्च करतात.”
अवधूतच्या वडिलांनी एकदा त्याला जवळ घेतलं आणि म्हणाले, “तू खरंच गावाचं सोनं केलंस. मी आधी तुझ्या विचारांना विरोध केला, पण तू संयम राखलास – वाणीचं शहाणपण दाखवलंस.”
अंतिम विचार
कथा इथं संपते, पण एक संदेश देऊन जाते –
पाणी म्हणजे नैसर्गिक संपत्ती,
वाणी म्हणजे माणसाची आत्मप्रतिमा,
आणि कमाई म्हणजे जीवनाची सुरक्षितता.
या तिन्ही गोष्टी हातून गेल्या, तर माणूस टिकणारच नाही. पण या तीन गोष्टी शहाणपणाने वापरल्या, तर आयुष्य एका सुंदर प्रवासासारखं होतं.
