नाही म्हणण्याची किंमत
संध्याकाळचा वेळ होता. गावाच्या चौकात, झाडांच्या सावलीत बसलेली मंजू एका कोपऱ्यात डोळे मिटून विचार करत होती. तिने आयुष्यभर किती वेळा ‘नाही’ म्हटले होते, हे मोजायला लागले तर संख्या फारच कमी होती. ‘नाही’ म्हणणे म्हणजे तिच्यासाठी एक छोटं युद्ध जिंकण्यासारखं होतं. कारण तिच्या ‘नाही’वरचं समाजाचं वजन खूप मोठं होतं.
मंजूची कहाणी साधी नाही. तिच्या आयुष्यातील ‘नाही’ प्रत्येकवेळी कुठेतरी सडतं, कुठेतरी मोठा वादंग उडवायचं कारण बनायचं. तिला समजलं होतं की ‘नाही’ म्हणजे फक्त शब्द नाही, तर एक आंदोलन, एक स्वातंत्र्यसंग्राम.
मंजू लहानपणापासूनच वेगवेगळ्या बंधनांत अडकली होती. घरातल्या नियमांनी, गावातल्या रूढीने तिची मोकळीक घट्ट बांधली होती. तिचं वय अगदी लहान असताना तिला समजलं की स्त्रीसाठी ‘हो’ आणि ‘नाही’ या शब्दांचा अर्थ वेगळा असतो. जेव्हा तिने पहिल्यांदा आईला सांगितलं की ती खेळायला जायला नकार देणार आहे, आईच्या चेहऱ्यावर एक विचित्र वेदना उमटली — मानलं तर, ती वेदना मंजूच्या ‘नाही’चा पहिला सामना होता.
शाळेत शिक्षिका तिला शिकवायची, “मुलीनी ‘नाही’ म्हणायला नको. ‘हो’ म्हणणं चांगलं, मोकळं राहणं चांगलं.” मंजूने मनातल्या मनात त्याला विरोध केला. पण तिला ठरवलं की तो लहानपणीचा तो नकार म्हणजे मोठी लढाई होती.
वय वाढलं तेव्हा ‘नाही’ म्हणण्याची किंमत वाढत गेली. तेव्हा तिचा लग्नाचा विषय चर्चेचा ठरला. गावातल्या काही मंडळींना तिचं ‘नाही’ स्वीकारायचं नव्हतं. “मुलगी आहे, लग्न व्हायला हवं,” म्हणायचं ते लोकं. मंजूने मात्र ठामपणे सांगितलं की ती तिच्या इच्छेनेच आयुष्य जगणार आहे.
त्याच्या विरोधात तिला जास्त त्रास सहन करावा लागला. गावातल्या लोकांनी तिला हेटाळलं, कधी ‘वागणूक चुकीची आहे’ म्हणत टीका केली, तर कधी घरच्या लोकांनी ती चिडवली, मारहाण केली. पण मंजूने हार मानली नाही. तिच्या ‘नाही’मागचं सामर्थ्य जसे वाढलं, तसा समाजाचा विरोधही वाढत गेला.
एकदा गावात मोठा सण सुरू होता. त्या सणाच्या निमित्ताने मंजूला गावाच्या पारंपरिक सन्मान सोहळ्यात बोलावण्यात आलं नव्हतं. “तुझं नकारात्मक वर्तन, तुझं ‘नाही’ म्हणणं या सणाच्या माहोलाला ढवळून टाकेल,” असं काही लोक म्हणत होते. पण मंजूला काही फरक पडत नव्हतं. ती ठाम होती, “माझं ‘नाही’ हे माझं हक्क आहे. त्याला सामर्थ्य आहे.”
त्या सणात, एका ठिकाणी तिच्या विरोधात एक छोटीशी अफवा पसरली — “मंजू आणि तिचं ‘नाही’ समाजाला अनावश्यक त्रास देतंय.” ती अफवा लवकर गावात पसरली, पण मंजूने तोडगा काढायला विसरलं नाही.
तीच्या आयुष्यात एक नवीन वळण आलं जेव्हा तिला शिक्षणाचा सन्मान मिळाला. शिक्षणामुळे तिला अधिक स्वातंत्र्य आणि विचार मोकळेपणाने मांडण्याची ताकद मिळाली. तिने ठरवलं की ती तिच्या ‘नाही’ला फक्त स्वतःसाठी नव्हे, तर इतर स्त्रियांनाही बळकटी देईल.
मंजूने गावात महिलांसाठी एक सभा आयोजित केली — “स्त्रियांच्या ‘नाही’चा अर्थ आणि समाजाचा स्वीकार.” त्या सभेत ती बोलू लागली, “आपल्या ‘नाही’ला सामर्थ्य द्या. ते ‘नाही’ आपणाला कमजोर बनवत नाही. तर ती आपली ताकद आहे जी समाजाला बदलायला भाग पाडते.”
सभेचा परिणाम झाला. सुरुवातीला काही लोकांमध्ये विरोध होता, पण हळूहळू तिने गावातल्या स्त्रियांचे मन बदलायला सुरुवात केली. तिला कळलं की ‘नाही’ म्हणणे फक्त एक शब्द नाही, तर समाजाच्या प्राचीन संकुचित विचारांना आव्हान देणारी क्रांती आहे.
मंजूच्या या संघर्षामुळे तिच्या आयुष्यात खूप चढउतार आले. काही लोक तिला दिलासा देत होते तर काही लोक तिचा थट्टा करीत. तिला सतत वाटत असे, “ही ‘नाही’ किती माणसांच्या आयुष्याला छळत आहे.”
तिने मनाशी झगडत असतानाच तिच्या आयुष्यात एक मोठा अपघातही झाला — आई आजारी पडली. आईने तिला तिच्या ‘नाही’साठी प्रोत्साहन दिलं, “मंजू, तू जिथे ‘नाही’ म्हणतेस तिथेच तू माणूस आहेस. या जगात आपली माणुसकी टिकवण्यासाठी आपल्याला ‘नाही’ म्हणायला शिकावं लागतं.”
आईच्या त्या शब्दांनी मंजूला नवीन ऊर्जा दिली. तिने ठरवलं की ती त्याच्या ‘नाही’ची किंमत स्विकारेल, कारण तिचं ‘नाही’ तिचं अस्तित्व आहे.
कथा संपताना, मंजू गावच्या एका उघड्या मंचावर उभी आहे. तिच्या डोळ्यात घाणेरडा पाणी नाही, उलट तेज आहे. ती म्हणते, “स्त्रीला ‘नाही’ म्हणण्याची परवानगी द्या. ती तिला वाचवेल, बदल घडवेल. ‘नाही’ माणसाचा आत्मसन्मान आहे, माणसाचा स्वाभिमान आहे.”
तीचं ‘नाही’ ही तिची खरी ताकद आहे, तिचा आवाज आहे, तिचं अस्तित्व आहे. आणि समाजाने तो ऐकण्याची वेळ आली आहे.
ही कथा स्त्रीच्या ‘नाही’च्या सामर्थ्याचा सन्मान करत समाजातील रूढी आणि विरोधाला सामोरं जाण्याचा ध्यास घेतली आहे.
