कुरकुरीत पोळी
शेवग्याच्या झाडाखाली तिचं जुनं गाठोडं विसावलेलं होतं. आभाळ निळसर होतं, पण मनात काळसर ढग दाटलेले. तिनं एक नजर घरभर फिरवली — चौथ्या कोपऱ्यात गुळगुळीत झालेलं पोतं, उगाचच डोकावणारी शेवग्याची सुकलेली फांदी, आणि भिंतीवरून पळणारी पाल. एक शांत, पण खोल कुठंतरी दुखरं असं वातावरण.
ती — माणिक — आज शून्यात हरवलेली वाटत होती. राघव — तिचा आठ वर्षांचा मुलगा — अजूनही निद्राधीन होता. त्याचं छोटंसं अंग, पायाखाली आंब्याच्या पानांनी भरलेली चटई, आणि त्याच्या चेहऱ्यावर आलेली शांत झोप — पाहून क्षणभर वाटलं, सगळं काही ठीक आहे.
पण शांततेत एक असह्य आवाज दबलेला असतो — उपाशी पोटाचा.
---
दिवस 1 — उपासमार
कालचा दिवससुद्धा असाच गेला होता. गव्हाचं शेवटचं पीठ त्या दिवशी सकाळी शेवटच्या पोळ्यांमध्ये गेलेलं. ती पोळी तिनं स्वतः खाल्ली नव्हती. राघवच्या ताटात ठेवली, त्याला चार वेळा खायला सांगितलं. पण शेवटी तिचं मूल असल्यामुळे तो थोडीच उगाच खातो?
"आई, तू खाल्लंस ना?" त्याने विचारलं.
तिनं फक्त मान हलवली. ती खोटी होती, पण ती एक आई होती — त्यामुळे ती माफीस पात्रही होती.
तिचा नवरा — शिवा — साखर कारखान्यात गेल्या तीन महिन्यांपासून मजुरीसाठी गेला होता. साखर तयार झाली, गोडी मात्र घरात आली नाही. ना एक पत्र, ना फोन. फक्त ती एक चिठ्ठी — ‘मी जगतोय. लेकराचा अभ्यास थांबवू नकोस.'
---
दिवस 2 — झेंडा वंदन
राघवने उत्साहात सांगितलं, “आई, उद्या झेंडा वंदन आहे! नवीन शर्ट घालायचाय ना!”
तिचं मन त्या वेळी गडगडलं. त्याच्याकडे फाटका एकच शर्ट होता, जो वाळलेल्या चिखलात डागलेला होता.
तिने शर्ट धुवून ठेवला, पण तो नवीन होणार नव्हता. रात्रभर त्याचा शर्ट सुकत होता, आणि तिचे डोळे ओले होत होते.
राघव झोपल्यानंतर ती पाटीवर बसून शिवाच्या चिठ्ठीला पुन्हा उघडून वाचत राहिली. अक्षरं वाचताना तिला वाटलं — या अक्षरांनीही थकवा जाणवतोय. जणू शिवाच्या हातूनसुद्धा जगण्याचं बळ निघून गेलंय.
---
दिवस 3 — मागणी
आज माणिक सकाळी लवकर उठली. राघव अजून झोपलेलाच. तिनं ओढणी सावरली, जुन्या चपला घातल्या आणि गावात निघाली.
तिचा चेहरा सडपातळ पण रेखीव. पण त्या दिवशी तिचं सौंदर्य तिच्या डोळ्यांच्या पाण्यात लपलं होतं.
ती गावच्या चौकात पोहोचली. भाकरीवाली सुभद्राबाईचा हातगाडीवरचा भाकरीचा वास तिला खुणावत होता.
ती थेट तिच्यासमोर जाऊन म्हणाली,
"बाई, दोन पोळ्या देता का?"
"पैसे आहेत का?"
माणिकचं डोकं वाकलं.
"माझ्या लेकरासाठी आहे. त्याला आज झेंडावंदनासाठी शाळेत जायचं आहे. उपाशी पोटानं जाईल तो?"
सुभद्राबाईंनी काही क्षण तिच्याकडे पाहिलं. मग उगाच खेकसल्या,
"सारखं कुणाला कुठे द्यायचं? आम्ही काय उभं शिजवून ठेवतो?"
माणिक तिच्या पायावर पडली.
"पुढच्या आठवड्यात माझा नवरा परत येईल. पैसे देईन, पण आज पोट भरू द्या."
त्या क्षणी गर्दीतल्या कोणालाही वाटलं, बाई काहीही देणार नाही. पण अनपेक्षितपणे, सुभद्राबाईंनी दोन पोळ्या घेतल्या आणि पेपरमध्ये गुंडाळून दिल्या.
“जा, पोराला खाऊ घाल.”
---
दिवस 4— कुरकुरीत पोळी
सकाळी राघव उठला, आणि ताटात दोन गरम कुरकुरीत पोळ्या पाहून आश्चर्यचकित झाला.
"आई! नवीन पोळ्या! तू केव्हा केल्या?"
"रात्री देवाकडून मिळाल्या." ती हसून म्हणाली.
राघव त्याच्या छोट्याशा हातांनी पोळी फोडून खात होता, आणि ती समोर बसून त्याच्या चेहऱ्याकडे बघत होती.
त्याच्या प्रत्येक घासात तिचं रात्रभराचं अश्रूंनी भिजलेलं अभिमान मिसळलेलं होतं.
---
दिवस 5— पत्र
दुपारच्या वेळी, ती अंगणात बसली असताना गावचा डाकिया आला.
"माणिकबाई, तुमचं पत्र आहे."
शिवाचं पत्र. ती घाईघाईनं उघडत नाही. आधी काळजी. नंतर हळूवार उघडली. अक्षरं ओळखीची, पण आशय थोडा वेगळा.
‘मी पुण्यात काम शोधतो आहे. इथे साखर कारखान्यात फक्त राजकारण चाललंय. तू राघवला लहानसं गाठोडं पाठव. तिथे थोडे कपडे, एक पाटी आणि तुझं प्रेम. मी त्याला इथे शाळेत घालतो. आपण वेगळं जगू, पण उपाशी नाही.'
पत्र वाचून ती हादरली. लेकराला पाठवायचं? एवढं लांब?
रात्रभर तिनं विचार केलाच नाही — तिनं फक्त रडत राहिलं.
---
दिवस 6 — निर्धार
राघव सकाळी उठला. त्याला एक वेगळा शांतपणा वाटला. आई काहीच बोलत नव्हती.
"आई, शाळा नाही का आज?"
"आज सुट्टी आहे. पण एक सांगायचं आहे."
राघव डोळे विस्फारून ऐकत होता.
"आपण तुझ्या बाबाजवळ जाऊया. तिथे तू शिकशील. रोज पोळी खाशील."
"तू पण येशील ना?"
माणिक थबकली.
"मी नंतर येईन. आधी तू."
त्याला समजलं नव्हतं. पण त्याला आईच्या डोळ्यांतला त्रास जाणवला.
---
दिवस 7 — निरोप
त्या दिवशी सकाळी माणिकनं त्याचं गाठोडं तयार केलं — त्यात एक पाटी, एक कोरा शर्ट, थोडंसं गूळ, आणि एक कुरकुरीत पोळी गुंडाळून ठेवली.
डाकियाचं गाडीचं ठरलेलं वेळ होतं.
"आई, तू नंतर कधी येणार?"
"जेव्हा देव म्हणेल."
"मग देवाला सांग ना, पटकन बोलव."
तिनं राघवला मिठी मारली, पण जास्त वेळ नाही. कारण लांब मिठी हे भावनांचं ओझं वाढवतं.
---
दिवस 8 — साखर
एक महिना झाला. माणिक एकटी राहतेय. भिंती अजूनही तशाच. फक्त त्याच्या खेळण्यांच्या जागी आता रिकामं पसरलेलं शांतताच आहे.
त्या दिवशी ती अंगणात बसलेली असताना, एक छोटी मुलगी आली.
"माणिकबाई, तुमच्यासाठी गाडीवरून हे आलंय."
एक डबा होता. आत एक चिठ्ठी:
‘आई, मी शाळेत गेलो. बाबा रोज मला पोळी खायला देतो. पण तुझी पोळी वेगळी होती. आई, तू कधी येशील?’
माणिकच्या हातात गूळ होता — पण डोळ्यांत पाणी होतं.
तिनं डब्याचं झाकण लावलं आणि म्हणाली —
“राघव, तुझ्यासाठी आज मी पुन्हा पोळी बनवीन — आणि देवाकडून तुला पाठवीन.”
---
शेवट — शब्दांच्या पलीकडे
ही गोष्ट पोळीची नाही, ही गोष्ट आईपणाची आहे.
एका आईची, जी स्वतः उपाशी राहिली पण आपल्या लेकराच्या पोळीसाठी मागून, झुकून, साकडं घालून जगाशी लढली.
